Een dikke, kille laag mist in Europa

Het is wellicht flauw om in een boek van 1200 pagina’s te wijzen op historische onvolkomenheden B een recensent sprak bij voorbaat van ‘kruideniers’ die zoiets zouden doen. Maar het is wel jammer dat Mak de indruk wekt de oude Habsburgse monarchie te verwarren met de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie die pas in 1867 ontstond, en dat hij de Britse queen Elizabeth in 1940 omschrijft als ‘Queen Mum’, hoewel ze toen nog gewoon koningin-echtgenoot van George VI was. Ook is het jammer dat de passage over de februaristaking in 1941 zo eenzijdig is. Onvermeld blijft bijvoorbeeld dat de ambtenaren op het Amsterdamse gemeentehuis niet meededen, dat het gemeentebestuur probeerde de staking te breken B de burgemeester dreigde met straffen en ontslag, dat de net opgerichte Joodsche Raad ook tegen was, en dat de stakers behalve tegen de jodenvervolging ook staakten voor 20 procent meer loon en steun.
Verontrustend is het wanneer Mak als een soort historische conclusie betoogt: ‘Overal in de Donaumonarchie heerste een zorgvuldig ontwikkelde combinatie van lichtheid en ernst, een zangerig Duits vol Italiaans theater en Slavische melancholie, een gezamenlijke cultuur die, meer dan al het andere, de verschillende nationale elites samenbond’, om dan te concluderen dat in het Habsburgse Rijk ‘een gezonde balans bestond tussen regelen en laten gebeuren, tussen structuur en vrijheid. Er bestond (…) een gemeenschappelijk verhaal’.
Eerlijk gezegd is het de vraag of de Hongaren die ‘gezonde balans’ ook zagen toen hun opstand in 1849 bloedig werd neergeslagen, en of de Tsjechen dat ‘gemeenschappelijk verhaal’ ook kenden in de eeuwen dat ze hun taal niet mochten spreken, en of de melancholie der Slaven misschien niet voortkwam uit de tamelijk onprettige discriminatie waaraan ze blootstonden. Mak is blijkbaar niet erg op de hoogte van de enorme etnische spanningen in het Oostenrijkse Rijk, die nochtans geen geringe rol speelden bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.
Even curieus is zijn grandioze slotsom over de diepere betekenis van Europa: ‘Europa betekent het opheffen van de glazen stolpen waaronder elke Europese natie eeuwenlang zijn eigenheid kon beleven.’ Hoezo ‘eeuwenlang’? Konden Duitsland en Italië dan al hun ‘eigenheid’ beleven voor hun eenwording omstreeks 1870? En omgekeerd: waren het Oostenrijkse Rijk en het Europese deel van het Ottomaanse Rijk dan geen multi-etnische lappendekens? Men heeft dan al niet meer de neiging echt te luisteren naar Maks laatste waarschuwingen: ‘De uitbreiding [van de Europese Unie] is simpelweg een morele noodzaak’, en: ‘Bedenk wel: Europa krijgt maar één keer de kans.’ 

 Lichtbejaarde schoonmoeders
Nu is het de vraag of men dit boek van Mak dient te beoordelen als een geschiedwetenschappelijk werk. De oorsprong van In Europa ligt immers in zijn korte bijdragen aan NRC Handelsblad over ‘de staat van Europa’ aan de vooravond van de millenniumwende. Een jaar lang reisde hij door de Oude wereld en deed daarvan dagelijks verslag. Zijn stops in Parijs, Londen, Wenen,Verdun, Sarajevo, Versailles en Auschwitz, Guernica, Neurenberg, Tsjernobyl en waar al niet vormden de basis van dit werk. Er kwamen aanvullingen door interviews (waarvan dat met Ruud Lubbers over zijn gemiste voorzitterschap van de Europese Raad het opmerkelijkst is) en het lezen van vele boeken waaruit met schaar en lijmpot kwistig werd geput.
Moet men In Europa niet vooral zien als een journalistiek werk? In dat geval kan men evengoed teleurgesteld raken. Niet over de weidsheid van de aanpak noch over de ambities van het project, maar wel over het veelal clichématige taalgebruik. Een appelboom in dit boek is steevast ‘een kleurige appelboom’, een tuin is steevast ‘een groene tuin’, een dal altijd ‘een diep dal’, een storm altijd ‘een gierende storm’, heuvels zijn altijd ‘nevelige heuvels’, een regenboog is altijd ‘een gouden regenboog’, een symbool steevast het ‘ultieme symbool’, en er hangt geen mist over Europa maar altijd weer ‘een dikke, kille laag mist’.