Hoe onschuldig dit alles klinken mag, bij zorgvuldig lezen wordt duidelijk dat deze briefwisseling tussen Heinrich en Marga Himmler ook veel zegt over wat ze waarnamen, en hoe ze de wereld en zichzelf begrepen. Zelfs de discrepantie tussen de nagenoeg geheel verzwegen moorddadigheid en de in hun brieven bezworen privé-idylle wordt kleiner als machtsuitoefening en gebrek aan empathie ook zichtbaar worden in het kleinburgerlijke leven dat de Himmlers leidden.

Führer-hoofdkwartier, 20 juli 1941

Beste mammie van me!

Voor ik vertrek nog gauw een briefje. Allereerst wil ik je bedanken voor je beide brieven van 8 en 13 juli. Mammie, je moet wat voor je maag doen, warmte en zeer grote regelmaat zijn zeker goed. Anders moet je toch eens de dokter raadplegen. Ik ben blij dat jullie naar de Valepp gaan, ik denk dat je je daar heerlijk kunt ontspannen.

Gravin Wedel moet ik nog schrijven, ik had er nog geen gelegenheid voor. Er is immers heel veel werk. Maar mij gaat het prima. […]

Bijgevoegd het rapport van Poppie [Himmlers dochter Gudrun, red.] dat ik toegestuurd kreeg. Het zou natuurlijk wel beter kunnen en volgend jaar verwacht ik van onze beste Poppie dat het beter wordt. Voor Duits moet het een 8, voor geschiedenis, aardrijkskunde en biologie eveneens een 8, voor rekenen en Engels eerst een 4 en later een 6 worden.

Doe onze lieve rakker de groeten! Voor jou en Poppie 1000 lieve groeten en kusjes,

Jullie pappie

Nu moet ik weg. Geniet maar van jullie bezoek aan Dachau en doe iedereen van mij de groeten.

‘Dinsdag gaan we in Dachau naar de “tovertuin”‘

Uit Gudruns dagboek blijkt dat Heinrich Himmler vaak mopperde over de slechte cijfers van zijn dochter. Zelf was hij immers altijd een goede leerling geweest. Zijn schoonzus Lydia bracht hem regelmatig van Gudruns prestaties op de hoogte: ‘Beste Heini! […] Met Poppie maak ik ijverig huiswerk, ze doet goed haar best. Wel is ze onbeschrijflijk bang voor schriftelijk werk op school en schrijft daardoor natuurlijk veel slechter dan ze het thuis al kon. Hoe haar hiermee te helpen?’ Toch werd Gudrun veel toegeeflijker opgevoed dan haar pleegbroer Gerhard. Hij ging allang naar de Hitlerjugend, terwijl zij op 10-jarige leeftijd wel werd aangemeld bij de Bund Deutscher Mädel (BDM) in Berlijn, maar pas vanaf februari 1942 (ze was toen twaalfenhalf) geregeld naar de Jungmädel in Reichersbeuern ging.

Op 20 juli 1941 reisde Himmler naar Lublin, waar hij opdracht gaf voor de inrichting van een dwangarbeiderskamp en de bouw van een groot SS- en politiecomplex van waaruit de kolonisatie van het oosten met Volksduitsers geregeld moest worden. De avond ervoor had hij bevel gegeven voor de overplaatsing van twee SS-cavalerieregimenten naar Baranowitschi (Baranovice) ‘voor het systematisch uitkammen’ van de Pripjet-moerassen. Dat vormde het begin van de massa-executies van Joden, die deze beide regimenten samen met andere SS-troepen uitvoerden.

Vanuit Lublin reisde Himmler door naar Lemberg voor een bezoek aan de opperbevelhebber van de achterhoede in sector Zuid, Karl von Roques, en waarschijnlijk ook aan het SS-Einsatzkommando dat er was gelegerd.

Gmund, 19 juli 1941

[datum van ontvangst ontbreekt, geschreven 25 juli 1941]

Lieve schat van me!

Ons gaat het hier allen goed. Frida en Roosje zijn er. Fr. is maandag jarig en dinsdag gaan we naar Dachau naar de ‘tovertuin’, zoals dhr. Pohl schrijft. Bestaat er een rang van kapitein bij de Waffen S.S.? […]

     We leven hier eenzaam en rustig. De geschenken voor Poppie zijn gisteren gekomen. Ze verheugt zich al zo op haar verjaardag.

Met hartelijke groeten en kussen van je M.

Dachau was inmiddels veel groter dan alleen het eerste, in 1933 door Heinrich Himmler ingerichte concentratiekamp. Op het reusachtige terrein van een voormalige kruit- en munitiefabriek ontstonden ook al snel een SS-opleidingskamp en een flink aantal SS-bedrijven, waarmee Himmler een gedeeltelijke economische onafhankelijkheid van de SS nastreefde.

Aan het hoofd van dit groeiende economische imperium stond Oscar Pohl (1892-1951), een voormalige marine-administrateur en vroege vertrouweling van Himmler. Binnen de SS had hij snel carrière gemaakt. In 1935 was hij al Verwaltungschef (hoofd Administratie) geworden, om in 1939 de leiding te krijgen over het SS-Hauptamt (hoofdbureau) Budget & Bouwen en het SS-Hauptamt Administratie & Economie. Beide bureaus werden in februari 1942 samengevoegd tot het SS-Hauptamt Economisch Beleid. Daarmee was Pohl verantwoordelijk voor de complete economie van de concentratiekampen.

‘Al die tekeningen van de strafgevangenen. Prachtig!’

In Dachau begon SS-onderneming Deutsche Versuchsanstalt für Ernährung und Verpflegung (dva; Duits Proefstation voor Voeding enVerzorging) met de teelt van geneeskrachtige planten en kruiden. Voor dat doel moesten gevangenen onder onmenselijke arbeidsomstandigheden een reusachtig areaal drassige veengrond bij het kamp droogleggen, waarna er op grote schaal kruiden werden gekweekt en verwerkt. Er waren kassen, droogruimtes, opslagplaatsen, een moderne kruidmolen, een imkerij en een opleidings- en onderzoeksinstituut voor geneeskrachtige planten en voedingsleer.

Terwijl de SS het terrein vergoelijkend ‘kruidentuin’ noemde, vreesden de gevangenen het werk op de ‘plantage’, zoals het betreffende arbeidscommando werd genoemd. Soms waren er wel duizend gevangenen werkzaam. Velen van hen kwamen om door uitputting of willekeurige executies.

Evenals haar man had Marga Himmler al lang belangstelling voor natuurgeneesmiddelen. In 1938 had ze in haar dagboek al over een bezoek aan Dachau geschreven. Nu plande ze opnieuw een bezoek aan de SS-bedrijven ter plaatse. Op 22 juli 1941 doet Gudrun in haar dagboek uitgebreid verslag van haar uitstapje naar Dachau met haar moeder, tante Lydia, tante Frieda Hofmann, haar dochter Roosje en Gudruns vriendin Inge Hammerl: ‘Vandaag gingen we naar het SS-concentratiekamp in Dachau. Daar hebben we toen met Hanns Johst [een SS-dichter, red.] en zijn gezin alles bekeken, de grote tuinderij, molen, bijen, hoe alle kruiden verwerkt worden door mej. dr. Friedrich [het hoofd van het opleidings- en onderzoeksinstituut, red.]. Toen de boeken vanaf de zestiende eeuw, al de tekeningen die de strafgevangenen gemaakt hebben. Prachtig! Toen hebben we gegeten, toen kreeg iedereen een cadeau. Het was leuk. Een heel groot bedrijf.’

Führer-hoofdkwartier, 25 juli 1941

Beste mammie van me!

Veel lieve dank voor je lv. [lieve] regels van 19 juli. Hopelijk waren de dagen in onze Valepp mooi en rustig voor jullie, maar vooral voor jou; heb zo vaak aan jullie gedacht. […]

     Een kapitein van de Waffen-SS komt in deze vorm beslist niet voor; goed dat je me het hebt laten weten.

     [Een] paar fotootjes van mijn laatste reis naar Lublin – Lemberg – Dubno – Rowno – Luck voeg ik bij. Ondanks heel veel werk gaat het mij heel goed. Laat me elke dag behandelen en slaap heel goed.

     De strijd gaat goed, maar ongehoord hard. De vijand weert zich heel taai.

     Pohl vertelde me over jullie bezoek.

Een heleboel lieve groeten en kussen,

Je Pappie

‘Ik ben maar een vrouw; ik begrijp weinig van politiek’

[Briefhoofd afgesneden, Valepp]

[binnengekomen F.H.K. 28 juli 1941, geschreven. 29 juli 1941

vanuit vliegtuig naar Kovno of Kaunas]

Lieve schat van me, nu zijn we in de Valepp. Het weer is heerlijk en we genieten er erg van. Poppie is heel gelukkig. Vanavond willen we met dhr. Heiß wild gaan kijken. Er ontbreekt hier van alles en daar kom je pas achter als je er middenin woont. […]

We zijn zo benieuwd naar Poppies rapport. Mw. v.d. Ahé stuurde v. Gerhard verjaarsdagsgeschenken, we hebben ze hem opgestuurd. Voor Poppie was er een zilveren armband bij. Ze heeft hem aangenomen, we kunnen hem toch niet terugsturen. Ze schrijft dat Horst [Gerhards broer, red.] bij de S.S. is. Hij moet het ook bij de opleiding goed hebben gedaan.

Een heleboel hartelijke groeten en kussen van je M.

Lieve pappie van me.

Ik ben heel schrijflui. Hier is het heerlijk. Thuis schrijf ik je veel veel.

Ik hou zoooooo veel van jou. 1000 kusjes

Je Poppie

In het vliegtuig naar Kovno

29 juli 1941

Beste mammie van me!

Veel dank voor je lv. brief uit de Valepp. Ik wil wel geloven dat er nog heel wat zaken in orde gemaakt moeten worden. Maar de hoofdzaak is dat het jullie daar goed is gegaan. De armband van mw. v.d. Ahé kun je natuurlijk niet terugsturen, maar Poppie moet hem ook niet dragen. Ik zal mw. Ahé een keer schrijven over Gerhard. […]. Mijn reis gaat nu naar Kovno – Riga – Wilna – Mitau – Dünaburg – Minsk.

Voor jou en onze lieve rakker een heleboel lieve groeten en kussen,

Je pappie

In Riga had Himmler een ontmoeting met Reichskommissar für das Ostland Hinrich Lohse en met Höhere SS- und Polizeiführer Rußland-Nord Hans-Adolf Prützmann. Ze bespraken onder andere de mogelijkheden voor Eindeutschung van de Litouwse bevolking. In Himmlers ogen kwam maar ongeveer 10 procent van de bevolking hiervoor in aanmerking. Na Himmlers bezoek voerden Prützmanns manschappen direct de massamoorden op Joden in Litouwen en Letland op. Steeds vaker werden er nu zonder onderscheid mannen, vrouwen en kinderen doodgeschoten.

Op deze reis is hij kennelijk toch niet in Wilna en Mitau geweest; in plaats daarvan maakte hij in Litouwen op 30 juli 1941 vanuit Riga nog een uitstapje naar de ruïnes van een burcht van de Duitse orde, een geestelijke ridderorde, in Segewold (Sigulda). Op 31 juli vloog hij door naar de Letse stad Dünaburg (Daugavpils), waar hij per auto een rit door de stad maakte. Een dag eerder had de Dünaburgse Lettische Zeitung het bericht gebracht dat Daugavpils na een ‘doortastende definitieve zuivering van de 14.000 Joden [in de stad]’ op 28 juli ‘Jodenvrij’ was. Nog diezelfde dag had Himmler in Baranowitschi (Baranovice) een ontmoeting met Höhere SS- und Polizeiführer Rußland-Mitte Erich von dem Bach-Zelewski. Daags hierna kwam bij het aldaar gelegerde SS-cavalerieregiment het volgende radiotelegram binnen: ‘Nadrukkelijk bevel van de RF-SS [Reichsführer-SS = Himmler, red.] Alle Joden moeten worden doodgeschoten. Jodenvrouwen de moerassen in drijven.’

In de nacht van 19 op 20 april 1945 bracht Erich Schnitzler, een van Himmlers adjudanten, Marga en Gudrun Himmler, Lydia Boden en een tante van beide zussen per auto naar Zuid-Tirol. Marga en Gudrun werden op 13 mei in Wolkenstein door Amerikaanse soldaten gearresteerd en naar een interneringskamp in Rome overgebracht, waar Marga Himmler door Britse officieren werd verhoord.

Op 13 juli 1945 kreeg Marga in een gerieflijke villa buiten Rome bezoek van de journaliste Ann Stringer voor een interview in de Giornale del Mattino. Bij die gelegenheid vernam ze dat haar man was gestorven ‘Mevrouw Himmler toonde geen enkele emotie. Het was de meest kille demonstratie van absolute controle over menselijke gevoelens die ik ooit heb meegemaakt,’ schreef Stringer.

Marga Himmler, een ‘corpulente vrouw met een streng haarknotje en veel gouden tanden’, had volgens Stringer betrekkelijk goed Engels gesproken. Ze bevestigde dat ze op de hoogte was van de taken die haar man als hoofd van de Gestapo had te vervullen. Dat hij door nogal wat mensen gehaat werd, vond ze niet vreemd: ‘Hij was politieman en politiemannen mag niemand.’

Op de vraag of ze ooit in Dachau was geweest, antwoordde Marga dat ze vrijwel dagelijks in de buurt van dat treurige terrein was geweest om er door de SS in Dachau gekweekte groenten en fruit te kopen. Ze meende dat de Engelsen de oorlog hadden veroorzaakt, maar toen hier verder op werd doorgevraagd ging ze het antwoord uit de weg: ‘Ik ben maar een vrouw; ik begrijp weinig van politiek.’

Dit artikel is een voorpublicatie uit Himmler privé. Brieven aan zijn vrouw 1927-1945, bezorgd door Katrin Himmler en Michael Wildt, Atlas Contact, 400 p., € 29,99.

Hitlers vertrouweling

Een stormachtige carrière

Heinrich Himmler wordt in 1900 geboren in München, waar zijn vader gymnasiumdirecteur is. Hij is net te jong om te vechten in de Eerste Wereldoorlog, wat hem zoals veel jongens van zijn generatie altijd blijft spijten. Hij studeert landbouwkunde, maar blijft dromen van een rol als strijder voor Duitsland. In 1923 ziet hij Adolf Hitler optreden als kroegspreker en hij sluit zich aan bij de NSDAP. Hij loopt als vlaggendrager vooraan tijdens de mislukte putsch in München, maar wordt niet bestraft.

In 1926 trouwt Himmler met de zeven jaar oudere verpleegster Margarete (‘Marga’) Boden. Drie jaar later wordt hun dochter Gudrun geboren. In 1933 nemen zij bovendien Gerhard in huis, de zoon van een bij straatgevechten omgekomen officier van de Schutzstaffel (SS). Himmler is dan al enige jaren de leider van deze partijformatie, die aanvankelijk als Hitlers lijfwacht fungeert. Nadat in 1933 de nazi’s in Duitsland aan de macht zijn gekomen, weet Himmler steeds meer taken voor de SS binnen te slepen op het gebied van politie en binnenlandse veiligheid. Zo krijgt de SS het beheer over de concentratiekampen. In de Nacht van de Lange Messen in 1934 rekent Himmlers SS af met de top van dat andere partijleger, de Sturmabteilung (SA).

De Tweede Wereldoorlog biedt Himmler nieuwe kansen om zijn macht te vergroten. Hitler geeft hem toestemming zijn SS’ers te bewapenen en zo ontstaat de Waffen-SS, die samen met de Wehrmacht vecht aan het front. In de bezette landen worden SS-officieren verantwoordelijk voor de openbare orde, de bestrijding van verzetsgroepen en de vervolging van de Joden. In Oost-Europa zet Himmler aanvankelijk speciale moordcommando’s in: de Einsatzgruppen. In 1942 begint de industriële vernietiging in speciaal ingerichte kampen. Alle schakels in de moorddadige keten van arrestatie, deportatie en vernietiging zijn in handen van Himmlers mannen. Ook de coördinatie van de Holocaust vanuit Berlijn wordt door SS’ers gedaan.

Tijdens de oorlog pakt Marga haar oude beroep weer op en geeft ze leiding aan een aantal ziekenboegen in Berlijn. Contact met haar man heeft ze vooral via brieven en de telefoon. Heinrich sticht een tweede gezin met zijn secretaresse Hedwig Potthast, met wie hij twee kinderen heeft. Gudrun en Gerhard zitten op kostscholen.

In het laatste jaar van de oorlog, wanneer Hitler bijna niemand anders meer vertrouwt, geeft hij Himmler de leiding over het leger dat Duitsland moet verdedigen tegen het oprukkende Rode Leger. Himmlers gebrek aan militaire ervaring draagt bij aan de ineenstorting. In het voorjaar van 1945 probeert Himmler, buiten Hitler om, te onderhandelen met de westerse geallieerden. Zonder resultaat. Na Hitlers zelfmoord op 30 april probeert Himmler onder te duiken in Noord-Duitsland, maar hij wordt gearresteerd en overgebracht naar een Brits hoofdkwartier in Lüneburg. Daar pleegt hij zelfmoord met een cyaankalipil.

Nazaat Himmler

publiceert zijn

correspondentie

In november verschijnt bij uitgeverij Atlas Contact de Nederlandse vertaling van Heinrich Himmler privé. Brieven aan zijn vrouw 1927-1945. In dit boek is de correspondentie tussen Heinrich en Marga Himmler integraal opgenomen, met uitgebreide toelichting door de Duitse onderzoekers Katrin Himmler en Michael Wildt. De brieven zijn nooit eerder gepubliceerd.

Na de Tweede Wereldoorlog werden Himmlers brieven als souvenirs meegenomen uit zijn huis in Beieren door twee Amerikaanse soldaten, die de buit onderling verdeelden. Een deel kwam eind jaren vijftig terecht in de universiteitsbibliotheek van Stanford, een ander deel dook in de jaren tachtig op in Israël. De regisseur Vanessa Lapa gebruikte een aantal brieven in haar documentaire Der Anständige, die begin dit jaar op de Berlinale in première ging. Katrin Himmler en Michael Wildt hebben voor het eerst al het materiaal weer samengebracht.

Katrin Himmler is een kleindochter van Heinrich Himmlers jongste broer. In 2008 verscheen haar boek De gebroeders Himmler, waarin ze een kritisch beeld gaf van haar eigen familie. Die was niet alleen verstrengeld met het naziregime, maar ontkende na de oorlog ook elke betrokkenheid bij het ‘zwarte schaap’ Heinrich. De historicus Michael Wildt is een autoriteit op het gebied van Duitslands naziverleden. Hij deed onder meer onderzoek naar de veelal academisch opgeleide jongemannen die de Holocaust coördineerden.