Het is verontrustend hoezeer het literatuur over de culturele eigenaardigheden van verschillende naties ontbreekt aan een historische visie. Het natieconcept is zo dwingend dat we eigenlijk direct geneigd zijn clichébeelden over verschillende volkeren voor waar te houden. Daarbij wordt steeds verondersteld dat die nationale eigenaardigheden het eeuwige leven hebben. Ze zijn kennelijk immuun voor historische verandering.
Dat komt waarschijnlijk doordat nationale eigenaardigheden meestal herleid worden tot een of andere essentie, die zo diep geworteld is in de nationale ziel dat zij als onveranderlijk wordt beschouwd. Mogen we de buitenlandse analytici van de Nederlandse volksaard geloven, dan bestaat onze nationale essentie uit het calvinisme.
Wij zijn een zuinige, moraliserende, vrijheidslievende, individualistische en wat somber gestemde natie, en dat is het directe gevolg van het calvinisme. Het wonderlijke is dat wij graag bereid zijn deze karakteristiek voor waar te houden. Ons zelfbeeld is sterk beïnvloed door het beeld dat anderen van ons hebben.
Ondanks de brede consensus tussen Nederlanders en buitenlandse waarnemers van de Nederlandse natie over onze zuinige en moraliserende aard, is er alle reden te twijfelen aan onze onveranderbare calvinistische inborst. De orthodoxe calvinisten hebben in Nederland nooit een meerderheid van de bevolking gevormd. Het religieuze landschap is altijd zeer gevarieerd geweest en wat men ook geloofde, er waren altijd meer rekkelijken dan preciezen.
Bij enige reflectie is het uiterst onwaarschijnlijk dat een complexe samenleving, die in de loop der eeuwen sterk is veranderd, gekarakteriseerd zou kunnen worden door een of andere onveranderbare essentie. Al die essentialistische analyses reduceren de natie met een opmerkelijke impressionistische gemakzucht tot een soort homogene, tijdloze dorpsgemeenschap. Slechts een halve eeuw geleden hadden vrijwel alle Nederlanders volkomen andere opvattingen over huwelijk, gezin en voortplanting dan nu. Dat valt lastig te rijmen met een calvinistische essentie.
Proberen we onze zogenaamde nationale eigenaardigheden te toetsen aan cijfermateriaal dat op z’n minst enig houvast biedt, dan blijft er niet veel van over. Van onze spreekwoordelijke zuinigheid is in comparatief statistisch materiaal bijvoorbeeld niets terug te vinden. Vergelijkend onderzoek toont aan dat Nederland in cultureel opzicht sterk op de Scandinavische landen lijkt.
Echt verbazend is dat natuurlijk niet. Net als die landen is Nederland een klein land, met een kleinschalige politiek, sterk verstedelijkt en zeer welvarend, waar de cultuur wordt gedomineerd door een burgerlijke, voorheen rekkelijk protestante elite. Uniek zijn we dus ook al niet.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
