Is de snel de toenemende ongelijkheid een bedreiging voor de moderne democratie? De laatste tijd groeit de ongerustheid dat het bij de ‘verworpenen der aarde’ tot een explosie van opgekropte haat zou kunnen komen: dan zou Marx toch gelijk krijgen. Ook wordt wel betoogd dat de stuitend rijken het politieke bestel naar hun hand zullen zetten, zodat het met de democratie gedaan is – wat volgens sommigen in de Verenigde Staten van Noord-Amerika al het geval is. Zijn ongelijkheid en democratie dan niet met elkaar te verenigen?
Thomas Piketty en anderen pleiten voor radicale progressiviteit in het belastingstelsel om de enorme vermogensverschillen te egaliseren. Deze pleidooien lijken kansloos, gezien het vernuft waarmee bezittende top steeds belasting weet te ontwijken.
Misschien wijst het prototype van de democratie een betere weg. Ook de volksmacht (dèmokratia) van het klassieke Athene worstelde met het probleem hoe zij de gelijkheid qua burgerschap kon verenigen met de ongelijkheid in bezit.
Vermogende burgers werden verplicht bepaalde publieke taken op zich te nemen. Die antieke dienstbelasting heette leitourgia – ons woord ‘liturgie’ voor de (ere)dienst gaat erop terug. Zo kon een rijk lid van de burgergemeenschap worden verplicht voor een jaar voor eigen rekening een oorlogsgalei in de vaart te houden. Of hem werd opgelegd te zorgen voor de opvoering van een tragedie bij de toneelvoorstellingen waaraan heel burgerij zich kwam vergapen – een speciaal theaterfonds keerde presentiegeld uit ter hoogte van het gederfde dagloon; zo was iedereen in staat deel te nemen aan dit gemeenschapsgebeuren. De vermogende burger kon ook voor een jaar worden belast met de exploitatie van de openbare sportinrichting, het gymnasion. In Rome sprak men van lasten, munera, waarbij in het bijzonder het bieden van gladiatorenspelen aan het volk werd bedoeld.
Rijkdom was in de Grieks-Romeinse wereld niet iets om je voor te schamen, maar wel was het een schande het vergaarde bezit alleen voor eigen weelde te gebruiken. Rijken timmerden graag aan de openbare weg. Op de voorgevel van een badhuis of bibliotheek lieten ze zich als sponsor inbeitelen met de formule dat het gebouw ‘door eigen geld’, pecunia sua, toch stand was gekomen. Door het systeem van liturgieën leidde de democratie de weldoenerij in goede banen. Het stelsel zorgde ook voor een eerlijke verdeling van de lasten. Als iemand vond dat een ander eerder in aanmerking voor een bepaalde taak kwam en die aangesprokene weigerde, kon hij aanbieden van bezit te wisselen!
Zou dit systeem ook niet in een moderne democratie passen, zeker nu de staat vele gemeenschapstaken ‘op afstand’ zet? De voordelen van het stelsel zijn evident: de aangeslagene ziet zijn geld niet in een bodemloze schatkist verdwijnen. Hij heeft immers zelf de besteding in handen en kan zo de ambtenarij voor schut zetten door overheidstaken efficiënter uit te voeren. Hij wint er net als zijn antieke voorganger maatschappelijk aanzien door. Hij incasseert massaal applaus voor zijn muziekfestival of sporttoernooi en zijn gymnasium heeft dankzij zijn corvee eindelijk de lokalen gerenoveerd. Misschien is hij er zelfs wel trots op dat dankzij de ondernemerskwaliteiten waardoor hij zijn rijkdom ‘verdient’ de vuilnisdienst eindelijk met winst draait.
De mogelijkheden voor de leitourgia in een moderne maatschappij zijn legio. Zo’n dienstbelasting kan de ongelijkheid van bezit dienstbaar maken aan de democratie.
Anton van Hooff is classicus te Nijmegen; in 2011 publiceerde hij Athene. Het leven van de eerste democratie.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
