Proefschriften, lezingen of artikelen kunnen ons beeld van het verleden ingrijpend veranderen. Deze keer het proefschrift van Amanda Kluveld, waarin zij bestrijdt dat de Nederlandse anti-vivisectionisten geen politieke rol van betekenis speelden.
De anti-vivisectiebeweging verzet zich sinds het einde van de negentiende eeuw tegen dierproeven. Jan Romein zag de anti-vivisectionisten vooral als een van de vele kleine humanitaire bewegingen die in die tijd ontstonden. Omdat de acties van de anti-vivisectionisten niet tot wetgeving leidden, beschouwde Romein hen bovendien als een stelletje verliezers. In haar proefschrift Reis door de hel der onschuldigen. De expressieve politiek van de Nederlandse anti-vivisectionisten, 1890-1940 bestrijdt Amanda Kluveld deze visie.
Kluveld, docente cultuurgeschiedenis aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht, vindt dat bewegingen als die van de anti-vivisectionisten, de zogenaamde ‘kleine geloven’, veel te veel op hun daadwerkelijke politieke impact worden beoordeeld. ‘De beweging boekte dan wel geen politieke resultaten, maar biedt wel inzicht in de manier waarop politieke denkbeelden rond 1900 door emoties werden bepaald.’ Ze is de eerste die zich verdiepte in de levensloop van de leden van de beweging en kan daardoor aantonen wat hen werkelijk bewoog. ‘Anti-vivisectionisme was meer een levenshouding dan politiek activisme. Dat kun je het beste zien aan hun wijze van politiek voeren. In 1907 werd de Nederlandse Bond voor Bestrijding der Vivisectie (NBBV) uitgenodigd door een parlementaire-enquêtecommissie om te praten over wetgeving tegen dierenleed. Binnen de beweging was er veel discussie over de vraag of zij daar wel naar toe moesten gaan. Toen zij uiteindelijk gingen, vertelden ze de commissie dat ze liever géén maatregelen tegen vivisectie wilden. Hun argumentatie was dat de medici zélf moesten inzien dat ze leed aanrichtten.’
Zo bereik je als actiegroep natuurlijk niets en het is dan ook wel te begrijpen dat de anti-vivisectionisten onbekend zijn gebleven. Maar dat maakt hen voor Kluveld niet minder interessant. Kluveld: ‘Om de anti-vivisectionisten te begrijpen moet je je blikveld verruimen. Het waren niet zomaar een stelletje vreemde types. Hun eigenzinnige strijd paste in een tijd waarin emotie een kenmerk van de politieke cultuur was.’
Naast het archief van de beweging onderzocht Kluveld voor haar proefschrift vele brochures en – vaak wat obscure – romans. ‘De roman speelde een voorname rol in de levens van de anti-vivisectionisten. Hun politieke strijd werd erdoor beïnvloed. Literatuur uit die tijd vertelt vaak het levensverhaal van jonge studenten uit de gegoede klasse die moeite hebben met de keuze tussen wetenschap en religie. Zij kiezen uiteindelijk voor een humane levenskoers. Als een recept werd het profiel van de ideale anti-vivisectionistische strijder erin neergezet. Dergelijke romans riepen de lezers op een Christus of een Jeanne d’Arc te worden. Mannen reageerden daarop door hun maatschappelijke status op te geven voor de strijd tegen vivisectie. Zij deden bijvoorbeeld afstand van hun adellijke titels.’
Kluvelds proefschrift beschrijft de periode van 1890 tot 1940. Vaak wordt zo’n koppel jaartallen verbonden aan het begin en het eind van een beweging. Voor de anti-vivisectionisten gaat dat echter niet op; de NBBV bestaat nog steeds. ‘De traditionele geschiedschrijving beweert dat alle humanitaire bewegingen van rond 1900 door de Eerste Wereldoorlog uit het veld geslagen werden. De anti-vivisectionisten beleefden juist een opleving in het Interbellum. Het was geen tijdgebonden strijd. Er waren ook heel verschillende mensen lid van de NBBV; zowel Abraham Kuyper als Anton Mussert stonden op de ledenlijst. De beweging kon overleven, omdat het dierenleed bij velen tot de verbeelding sprak.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
