De Stelling

De ontkerkelijking is een ramp voor Nederland

Anton van Hooff, docent klassieke cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Nijmegen

‘Dat is het zeker niet. Als je kijkt naar de tijd dat Nederland “verkerkt” was, was het ook niet zo’n mooi schouwspel. In mijn roomse jeugd maakte het katholieke volksdeel op gegeven moment 42 procent van de Nederlandse bevolking uit. Er werd door katholieken uitgekeken naar de volgende volkstelling: dan zouden we mogelijk, via natuurlijke aanwas, de meerderheid gaan vormen.
De katholieken wilden het land gaan regeren. Onze school moest daarom katholieke intellectuelen afleveren, zo werd ons duidelijk gemaakt. Want op dat gebied waren de katholieken nog ondervertegenwoordigd. Die opstelling was benauwend, omdat men er in iedere zuil van uitging dat men de waarheid in pacht had. Het was “wij” tegen “de misleide ketters”. Men had een ongelooflijke minachting voor “de ander”.
Aan de andere kant kun je religie ook zien als een noodzakelijke fase waar de mensheid doorheen moet. Na de Hervorming werd de mens persoonlijk verantwoordelijk tegenover God. De mens moest zijn eigen geweten gaan raadplegen. Tegelijkertijd introduceerde de katholieke kerk de biecht. Religie heeft er dus ook voor gezorgd dat mensen normen zijn gaan internaliseren: dat zij een persoonlijk geweten ontwikkelden. Een strenge, straffende God kan dus zeker wel een tijdelijke noodzakelijkheid zijn, om de bevolking moreel op te voeden.’

Ruth Oldenziel, Amerika-deskundige en hoogleraar aan de Technische Universiteit Eindhoven

‘Met ontkerkelijking wordt natuurlijk het afnemende bezoek aan katholieke en protestantse kerken bedoeld. Maar eigenlijk bloeit religie in Nederland! Met de evangelische beweging, de migrantenkerken in de Bijlmer, de Pinkstergemeentes en de moskeeën, daar gaat het allemaal heel goed mee. Ook al onttrekken ze zich misschien aan de “officiële” kanalen.
Ik vind ontkerkelijking ook helemaal geen issue. Je kunt de rol van de kerk in de Nederlandse geschiedenis niet uitwissen, maar sinds de ontzuiling is er sprake van een veel diverser religieus leven, dat zich buiten de sociale hiërarchie om voltrekt. Het is niet meer zo dat als je katholiek bent, je geen toegang hebt tot de politiek – wat vroeger wel het geval was.
Ik snap het “probleem” met de islam ook niet. Want de islam is juist heel gemakkelijk in te passen in de sociaal-politieke kaders van Nederland. Dat hebben we hier in het verleden toch netjes geregeld met de katholieken en de protestanten: gelijkschakeling voor de wet, geen nationale kerk zoals bij de Britten. En de band tussen ons koningshuis en de protestantse kerk, daar zit deels toch een historische toevalligheid in. Willem van Oranje had zich net zo goed bij Philips II kunnen aansluiten, want hij was erg gezagsgetrouw.’

James Kennedy, hoogleraar nieuwste geschiedenis aan de Vrije Universiteit te Amsterdam

‘Een ramp is een groot woord. Je moet het verleden natuurlijk niet idealiseren. Er waren ook nadelen verbonden aan de grote kerkelijkheid, zoals een zekere mate van leeg conformisme. Men ging naar de kerk omdat dat zo hoorde. Ik denk dat de ontkerkelijking daarom vooral goed is geweest voor het kerkelijk leven. Wie nu naar de kerk gaat, wil daar ook echt iets mee.
Maar per saldo zie ik de ontkerkelijking toch als een groot nadeel voor Nederland. Uit onderzoek blijkt dat kerken bronnen zijn van maatschappelijke participatie. Mensen die kerkelijk zijn geven meer geld aan goede doelen. Ze zijn ook veel vaker actief als vrijwilliger of in de mantelzorg. Dat heeft te maken met het idee dat je als gelovige een persoonlijke verantwoordelijkheid hebt tegenover deze wereld en andere mensen.
Dat idee kun je als humanist natuurlijk ook hebben, maar in de praktijk blijkt dat humanisten er minder aan doen. Dat heeft toch te maken met de mindere vrijblijvendheid die gelovigen ervaren in hun relatie tot God. Zij moeten rekenschap afleggen over wat ze met hun leven hebben gedaan. Maar ook omdat gelovigen deel uitmaken van hechtere gemeenschappen, ontwikkelen ze eerder een gevoel voor collectieve verantwoordelijkheid.’