Home De Sicherheitsdienst had vrij spel

De Sicherheitsdienst had vrij spel

  • Gepubliceerd op: 14 december 2011
  • Laatste update 13 apr 2023
  • Auteur:
    Rob Hartmans
  • 4 minuten leestijd
De Sicherheitsdienst had vrij spel

Zelfs als je de geschiedenis van de Duitse bezetting van Nederland probeert te beschrijven op een wijze die niet moralistisch is, blijft één gegeven als een graat in je keel steken: het percentage Joden dat werd weggevoerd en vermoord lag hier veel hoger dan in andere West-Europese landen.

Waar in België ongeveer 40 procent van de Joden omkwam en in Frankrijk circa 25 procent, was dat in Nederland niet minder dan 75 procent. Hoe was dit in ’s hemelsnaam mogelijk?

In de loop der jaren zijn tal van mogelijke factoren genoemd die dit grote verschil zouden moeten verklaren. In tegenstelling tot Frankrijk en België was er in Nederland geen militair maar een civiel bestuur, dat onder leiding stond van een fanatieke nazi. Verder zou het in het vlakke, overbevolkte Nederland moeilijker zijn geweest om grote aantallen mensen te laten onderduiken.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Een andere veelgehoorde verklaring is de gezagstrouwe houding van het Nederlandse bestuursapparaat, dat van de Nederlandse regering opdracht had gekregen samen te werken met de bezetter. Ook de lijdzame houding van de Joodse bevolking en het optreden van de Joodse Raad zijn wel genoemd.

Maar hoe zat het dan met het feit dat in Frankrijk een veel sterkere antisemitische traditie bestond, en het Vichy-bewind zelfs anti-Joodse maatregelen afkondigde voordat de Duitsers die oplegden? En hoe verklaar je het verschil in de percentages omgekomen Joden tussen Frankrijk en België?

Hoewel er wel pogingen zijn gedaan tot een vergelijking van de Jodenvervolging in de verschillende landen, zijn die altijd fragmentarisch geweest en hebben ze allerlei tegenstrijdige verklaringen opgeleverd.

Dat geldt niet voor het onderzoek van de historici Pim Griffioen en Ron Zeller. Zij promoveerden in 2008 aan de Universiteit van Amsterdam op een vuistdikke dissertatie, waarin een even systematische als uitputtende analyse werd gemaakt van de verschillen en overeenkomsten tussen de Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en België. Daarbij hebben zij een grote reeks factoren bestudeerd en gewogen. Onlangs verscheen de handelseditie van dit imposante boek.

De uiterst methodische aanpak van Griffioen en Zeller bestaat eruit dat zij een onderscheid maken tussen de verschillende fasen van de vervolging. Ook onderscheiden ze de verschillende groepen die bij de vervolging betrokken waren: de bezetters, de bevolkingen in de bezette landen en de Joodse bevolkingsgroepen.

Vervolgens stellen ze per periode en per groep ‘vergelijkingskenmerken’ op (35 in totaal). Enkele voorbeelden hiervan zijn: de bestuursvorm, de handelingsvrijheid van de met de Jodenvervolging belaste functionarissen, de houding van de autochtone autoriteiten, de rol van de politie en de mate van integratie van de Joodse bevolking. Telkens wordt per periode en per groep gekeken welke factoren het verschil in gedeporteerde Joden konden verklaren.

Duidelijk wordt dat de belangrijkste oorzaak van het verschil in het aantal omgekomen Joden ligt in de vrijwel onbeperkte handelingsvrijheid die de Duitse politie (Sipo en SD) in Nederland had bij het organiseren en uitvoeren van de deportaties.

Dat het Duitse civiel bestuur en het Nederlandse bestuursapparaat al snel buitenspel kwamen te staan, had veel te maken met de Februaristaking van 1941. Toen ontdekten de Duitsers dat openlijk gewelddadig optreden averechts werkte en een administratieve aanpak, waarbij misleiding een grote rol speelde, het meest effectief was.

De Duitsers ontdekten dat een administratieve aanpak, waarbij misleiding een grote rol speelde, het meest effectief was

In Frankrijk en België was de handelingsvrijheid van de Duitse politie geringer. Hoewel de houding van de Vichy-autoriteiten in Frankrijk aanvankelijk bijdroeg aan een snellere uitsluiting van de Joodse bevolkingsgroep, zou die houding uiteindelijk een ‘belemmerende’ factor worden.

Het bijzondere aan deze studie is niet dat aandacht wordt besteed aan een groot aantal factoren, aangezien die over het algemeen al veel eerder zijn beschreven. Het belang van dit boek is vooral gelegen in de vergelijkende, zeer methodische aanpak.

Daardoor is het mogelijk gebleken om tot een ‘weging’ van de verschillend factoren te komen en van een aantal zaken aan te tonen dat ze in ieder geval géén verklaring bieden voor de geconstateerde verschillen. Wat aan het dramatische karakter van de gehele geschiedenis uiteraard niets verandert.

Pim Griffioen en Ron Zeller

Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en België 1940-1945. Overeenkomsten, verschillen en oorzaken

1045 p. Boom, € 49,50

Bestellen

Meer lezen

Wist Wilhelmina van de Jodenvervolging?

‘Het Joden vangen werd een ware hartstocht’ 

Nieuwste berichten

Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer
Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’
Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’
Interview

Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’

Oud-VVD-leider en oud-vicepremier Hans Wiegel roemde in 2017 de Britse staatsman Winston Churchill om zijn moreel leiderschap tijdens de Tweede Wereldoorlog. ‘Hij was van doorslaggevende betekenis.’ Wanneer hoorde u voor het eerst van Winston Churchill?‘Ik zal een jaar of twaalf zijn geweest, ik meen dat dit op school was.’ Maakte hij meteen indruk op u?‘Ik...

Lees meer
De olifant van Karel de Grote
De olifant van Karel de Grote
Artikel

Trump krijgt een vliegtuig cadeau, Karel de Grote kreeg iets veel opvallenders

Een Qatarees cadeau leidt tot ophef in de VS: het emiraat wil president Donald Trump een vliegtuig ter waarde van 400 miljoen dollar schenken. Diplomatieke giften zijn al sinds de Oudheid een belangrijk onderdeel van internationale betrekkingen. Zo kregen heersers vroeger olifanten, relikwieën en koffieplantjes cadeau. President Trump vindt de controverse rond het cadeau uit...

Lees meer
Jager met jachthonden
Jager met jachthonden
Beeldessay

Nederlanders maken zich al eeuwen druk over de jacht

Tijdens een jachtpartij schoten edelen van de Republiek onbelemmerd vele dieren. Eind achttiende eeuw kwam daar steeds meer verzet tegen. Maar niet uit dierenliefde. Het was een verslavend tijdverdrijf. Met een horde achter het wild aan stuiven of juist in je eentje dieren besluipen. Te paard, ondersteund door jachthonden of valken, schoten jagers ‘edel wild’,...

Lees meer