Home DE MAGNETISCHE GEEST. HET DIERLIJK MAGNETISME 1770-1830

DE MAGNETISCHE GEEST. HET DIERLIJK MAGNETISME 1770-1830

  • Gepubliceerd op: 10 september 2001
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Albert van der Zeijden
  • 3 minuten leestijd

De Franse legerofficier De Niphond, op doorreis in Nederland, was in 1791 in Rotterdam betrokken bij een geruchtmakend geval van dierlijk magnetisme. Hij paste de tot dan toe weinig bekende therapie toe op een zekere Batje van Nout, een weeskind van inmiddels 33 jaar oud. Batje had alle symptomen van wat toen ‘een ongeregeld zenuwleven’ genoemd werd. Haar heftige sluiptrekkingen en bezwijmingen zouden verwijzen naar een typisch geval van hysterie of `vrijstersziekte’. Magnetiseur De Niphond bood uitkomst. Hij bracht Batje in een magnetische slaap, onder hypnose zouden wij nu zeggen, en wist haar zo te genezen.

        Het was de Duitse arts Franz Anton Mesmer die het magnetisme aan het eind van de achttiende eeuw introduceerde. Mesmer was in 1756 gepromoveerd op een onderzoek naar de invloed van planeten en andere hemellichamen op het organische leven in de mens. In het verlengde daarvan verdedigde hij nu de stelling dat al het menselijk leven zou worden bepaald door een kosmische, onzichtbare en magnetische vloeistof. Mesmer meende deze stof met zijn eigen magnetische uitstraling in de gemagnetiseerde persoon in beweging te kunnen brengen, om zo zijn lichamelijke gesteldheid te veranderen. Op deze wijze kon hij zieke mensen genezen.
        In de eerste decennia van de negentiende eeuw beleefde het dierlijk magnetisme in Nederland een ware hype, waarbij de nieuwe behandelingswijze ook door serieuze artsen werd toegepast. Later zou het magnetisme verschuiven van, zoals Vijselaar het noemt, het domein van de geleerdencultuur naar de volkscultuur. Het werd met andere woorden een vorm van kwakzalverij, die vooral op de kermis gepraktiseerd werd. In onze new age-tijd, met populaire genezers als Jomanda, beleven wij in feite het staartje van deze ontwikkeling. Toch hadden we hier wel degelijk te maken met een serieuze bijdrage aan de medische wetenschap, waarover later wel gezegd is dat het een voorloper was van de huidige psychotherapie.

Seksuele bijbedoelingen
In zijn boek De magnetische geest vertelt Joost Vijselaar met een grote betrokkenheid en veel smaak over zijn spannende zoektocht naar de tot nu toe niet of nauwelijks in kaart gebrachte geschiedenis van dit verschijnsel. Het exotische van het onderwerp garandeert dat je als lezer steeds geboeid blijft lezen. Het boek van meer dan vijfhonderd pagina’s is ook nog eens prachtig uitgegeven, met vele sprekende afbeeldingen.
        Vijselaar presenteert zich in navolging van fameuze historici als Robert Darnton en Roy Porter als een protagonist van de nieuwe ‘sociale’ ideeëngeschiedenis, die de ontwikkeling van ideeën in haar sociale context plaatst.[klopt dit??] Toch zit er in het boek nog heel wat ‘traditionele’ ideeëngeschiedenis en ligt het accent op de ideeën van de ‘grote mannen’ van het magnetisme als Mesmer, Puységur, en voor Nederland de Leidse hoogleraar F.J. Voltelen (een tegenstander). Wat mij betreft had Vijselaar nog wat breder op de socio-culturele context mogen ingaan. Wie waren nu precies die magnetiseurs? Wat was hun sociale herkomst en wie behandelden zij?
        Dat het mesmerisme vooral een zaak was van mannelijke magnetiseurs en van vrouwelijke patiënten had hij bijvoorbeeld uitvoeriger aan de orde moeten stellen. Het was geen toeval dat er in de populaire pers heel wat toespelingen werden gemaakt op vermeende seksuele bijbedoelingen van de magnetiseurs. In een spotprent uit die tijd werd het thema zwaar aangezet. De man, afgebeeld met een hoofd van een bok, kijkt verlekkerd naar de vrouw en heeft ook nog eens opzichtig een klisteerspuit uit zijn jas hangen.
        Maar dit aspect speelde niet alleen op het platte seksuele niveau. Vijselaar verwijst bijvoorbeeld naar de al genoemde Leidse hoogleraar Voltelen, die stelde dat Mesmer zijn klandizie vooral vond onder vrouwen en ‘verwijfde’ mannen, met een ‘teder en week’ zenuwgestel en een ‘lichtonvlambare hartstocht’. Overspannen zenuwen werden door de mannelijke artsen vooral aan vrouwen toegeschreven. Als Vijselaar in zijn studie meer aandacht had besteed aan dergelijke verschijnselen dan was hij het niveau van de traditionele ideeëngeschiedenis nog meer ontstegen. Ziekte en behandelingswijze waren, het blijkt uit alles, sterk cultureel bepaald.
Albert van der Zeijden is medewerker van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

De heckrund was een Arisch fantasiedier 
De heckrund was een Arisch fantasiedier 
Artikel

De heckrund was een Arisch fantasiedier 

Ooit leefde in Europa de auroch, een uitgestorven oerrund. Nazi-topman Hermann Göring wilde het terugfokken, zodat de Duitsers er als echte Germanen op konden jagen. De opdracht daarvoor ging naar zoöloog Lutz Heck, die een ‘heckrund’ in elkaar knutselde.  Nu zouden ze toch wat beleven… Op Schorfheide in Brandenburg waande Hitlers tweede man Hermann Göring...

Lees meer
Hoogmoedige Chamberlain dacht dat hij met Hitler kon onderhandelen. Trump lijkt daarin op hem
Hoogmoedige Chamberlain dacht dat hij met Hitler kon onderhandelen. Trump lijkt daarin op hem
Artikel

Hoogmoedige Chamberlain dacht dat hij met Hitler kon onderhandelen. Trump lijkt daarin op hem

Neville Chamberlain dacht dat hij vrede kon kopen door Tsjecho-Slowakije uit te leveren aan Hitler. Hij was niet alleen naïef, maar ook hoogmoedig. Na een lange en succesvolle carrière in de Britse politiek negeerde Chamberlain de adviezen van anderen. Is Donald Trump de nieuwe Neville Chamberlain? De Britse krant The Guardian en andere media wierpen...

Lees meer
Joop den Uyl op campagne
Joop den Uyl op campagne
Recensie

Politieke partijen voeren extremer campagne

Sinds de Grondwet van 1848 moeten politici de kiezers voor hun beleid zien te winnen. Maar de manier waarop ze campagne voeren is nogal veranderd, zo toont De strijd om de stembus. De chique negentiende-eeuwse heren die nauwelijks moeite deden het electoraat te overtuigen, maakten steeds vaker plaats voor ware circusartiesten.   ‘Het feest van de...

Lees meer
Meer informatie Geromantiseerde voorstelling uit 1893 van een middeleeuws volksgericht.
Meer informatie Geromantiseerde voorstelling uit 1893 van een middeleeuws volksgericht.
Artikel

Vóór social media gebeurde public shaming via volksgerichten

Sarren en dreigen op sociale media heeft een bijzondere voorloper: de charivari. Tot in de jaren zeventig kenden dorpen in Nederland volksgerichten waarbij inwoners die zich niet aan de sociale normen hielden in het openbaar werden beschimpt. Of erger. Op vrijdagavond 10 november 1961 sneuvelde een ruit in de woning van Berta (48), een huisvrouw...

Lees meer