Het politieke gesteggel rondom de UNESCO-werelderfgoedvoordracht leidt af van het unieke karakter van de Koloniën van Weldadigheid. Dat vindt Wil Schackmann, die onlangs zijn vierde boek publiceerde over dit negentiende-eeuwse experiment, waarbij armen opgevoed en aan het werk gezet werden op het Drentse platteland. Als we Schackmann moeten geloven stonden de Koloniën al gauw in het middelpunt van de belangstelling binnen en buiten Nederland. Tweehonderd jaar later wijst Schackmann de lezer de weg langs een uniek project.
Heeft u genoeg ruimte gehad in de boeken om het verhaal van de Koloniën te vertellen?
‘Het is überhaupt nooit mijn bedoeling geweest zoveel te schrijven over de Maatschappij van Weldadigheid -de organisatie achter de Koloniën- en de mensen die erbij betrokken waren. Doordat ik er in de jaren negentig op uit gestuurd werd om te bekijken of er een televisieserie in de Koloniën zat ben ik met het archief in aanraking gekomen. Ik werd er zo door aangetrokken, dat ik het nooit meer hebben kunnen loslaten. Het archief op zichzelf is vrij uniek, doordat het leven in de Koloniën ontzettend gedetailleerd is bijgehouden. De publicatie van De Strafkolonie is voor mij persoonlijk een goed sluitstuk. Alle door mij verzamelde informatie rondom de Maatschappij wordt nu op het internet gezet, waarna iedereen de kans krijgt zich te verdiepen in dit fantastische project.’
De publicatie van De Strafkolonie is voor mij persoonlijk een goed sluitstuk
De Strafkolonie lijkt een andere invalshoek te hebben dan uw eerdere boeken over de Koloniën. Klopt dat?
‘In principe maak ik gebruik van hetzelfde archief, dus dan zou De Strafkolonie niet echt moeten verschillen. Toch merk ik dat in het laatste boek mijn eigen mening veel meer naar voren komt. Ik zet mij nogal af tegen de standenmaatschappij van de negentiende eeuw. Misschien is dat weer een teken dat het wel mooi geweest is voor mij. Ik voel mij te betrokken bij de bronnen.’
‘Wel zitten er in dit boek weer veel herkenbare thema’s. Het ‘verzedelijken en beschaven’ in de strafkolonies was niet veel anders dan in de rest van de Koloniën, alleen werd de intensiteit een stuk verhoogd. De godsdienstige vorming was één van de speerpunten van de Koloniën, ondanks het feit dat de Koloniën van origine oecumenisch van aard waren. Tegelijkertijd begon ook de verzuiling een grotere rol te spelen in de Nederlandse samenleving van de negentiende eeuw. Resultaat van die verzuiling was dat de plaatselijke pastoors in de Koloniën nogal goed werden in het winnen van zieltjes. Al met al was het voor de bewoners van de Koloniën in ieder geval belangrijk dat ze zich identificeerden met een godsdienst.’
Toch was ik altijd verrukt las ik in de bronnen las dat veel van de verbannen kolonisten nog een tweede kans kregen
‘Als tweede pijler was het onderwijs erg belangrijk voor de vorming van de kolonisten. Daaraan heb ik alleen in het laatste boek aandacht besteed, dus daar ligt nog een kans voor nieuw onderzoek in de toekomst. Ook het bijsturen van gedrag van de kolonisten was een belangrijke pijler. Hierin was een eventuele verbanning naar een strafkolonie in Veenhuizen of Ommerschans een belangrijke schakel. Toch was ik altijd verrukt als ik in de bronnen las dat veel van de verbannen kolonisten nog een tweede kans kregen.’
Hoeveel weet de gemiddelde Nederlander over de Koloniën?
‘Voor mijn gevoel begint het een beetje te komen, maar we zijn nog lang niet op het punt dat ik ambieer. De Koloniën van Weldadigheid waren een uniek experiment, waar we ook nu nog heel veel van kunnen leren. Zo kon je bijna nergens in Nederland bestaanszekerheid vinden, maar in de Koloniën ontbrak het niemand aan voedsel, kleding, onderdak en werk. Ook de leerplicht die kinderen in de Koloniën hadden wordt nu gezien als iets normaals, maar was toen uiterst ongewoon. En de verplichte zorgverzekering in de Koloniën was een vorm van sociale zekerheid die nog niet eerder vertoond was. Ik vind het dan ook niet gek dat de Nederlandse staat de Koloniën heeft voorgedragen als UNESCO-werelderfgoed.’
Tekst loopt door onder de afbeelding
Recentelijk heeft de Commissie voor het Werelderfgoed de voordracht afgewezen, omdat het onduidelijk was waarom de Koloniën één geheel vormden. Heeft de voordracht bij een nieuwe poging kans tot slagen?
‘Als je een dergelijke nominatie wilt laten slagen vind ik dat je de Koloniën als geheel moet nomineren. Binnen de Koloniën was er namelijk sprake van grote sociale mobiliteit. Zo kon een bedelaar in Ommerschans zich zomaar opwerken tot vrije kolonist in Frederiksoord. De Koloniën vormden met andere woorden een eenduidig netwerk. Natuurlijk begrijp ik dat op sommige plekken de zichtbaarheid van de Koloniën niet of nauwelijks meer aanwezig is, maar dat voorkom je sowieso niet met werelderfgoed. Ik weet niet of een nieuwe voordracht wel gaat lukken.’
Er valt nog genoeg te leren van de Koloniën
Kunnen we de Koloniën bestempelen als een succes of als een mislukking?
‘Vanuit menselijk oogpunt waren de Koloniën van Weldadigheid een succes. Mensen die we tegenwoordig zouden identificeren als fysiek of geestelijke gehandicapten kregen de kans op een zinvol leven. Daarnaast zorgden de Koloniën voor een nieuwe kans voor bedelaars om zich op te werken op de sociale ladder. Tegenwoordig hebben we daar organisaties en instellingen voor, maar dat was toen niet het geval.’
‘Als je de doelstellingen van de Maatschappij bekijkt, waren de Koloniën meer een mislukking. Het voornaamste doel was om budgettair neutraal te worden, maar dat is nooit bereikt. Ik moet eerlijk zeggen dat een dergelijke doelstelling ook niet erg realistisch is. Daarnaast bleken de Koloniën in negatieve zin afhankelijk te zijn van het klimaat en werden ze geteisterd door landbouwziektes.’
‘Ondanks de tegenslagen kwam toentertijd ongeveer heel Europa richting Nederland om de Koloniën te aanschouwen. Die interesse is wat weggezakt, maar ik hoop dat de Koloniën de aandacht krijgen die ze verdienen. We kunnen er namelijk nog genoeg van leren.’
De Strafkolonie is verkrijgbaar in de webshop. Bekijk ook de website van Wil Schackmann.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
