Zien we het ontstaan van een sekte, een pseudoreligie of een wetenschappelijke behandelmethode? De kijker mag het zeggen bij de historische speelfilm A Dangerous Method, over de geboorte van de psychoanalyse en de breuk tussen Sigmund Freund en zijn discipel Carl Gustav Jung.
Wat de film vooral laat zien is hoe kleingeestig grote ego’s kunnen zijn. De Canadese filmmaker David Cronenberg heeft Freud en Jung hoog zitten, maar verbergt met A Dangerous Method niet hun eerzucht en ijdelheid. Als die minder groot waren geweest, was de naam Sabina Spielrein bekender geweest, want dan hadden beide mannen de bijdrage van deze vrouw aan de psychoanalyse niet weggemoffeld. A Dangerous Method geeft haar de plek in de geschiedenis van de psychoanalyse die haar toekomt.
De film begint in 1904 met de opname in een kliniek in Zürich van een jonge vrouw, die onverstaanbare klanken uitstoot en om zich heen schopt. Ze heet Sabina, is achttien jaar en dochter van rijke Russische Joden. De diagnose luidt hysterie, het containerbegrip dat bij iedere vrouwenklacht van stal werd gehaald. Sabina wordt behandeld door de dertigjarige psychiater Jung, die een nieuwe methode uitprobeert: praten in plaats van aderlatingen en ijskoude douches.
Al snel meent hij de oorzaak van haar aandoening te kennen: ze werd als kind door haar vader geslagen, waarna ze zijn hand moest kussen. De vernedering heeft ze omgezet in sadomasochistische gevoelens, waarvoor ze zich schaamt. Sabina wordt verliefd op Jung, die een verhouding met haar begint. Als de getrouwde steile protestant deze uit angst voor een publiek schandaal na een tijdje verbreekt, pikt Sabina dat niet.
Ze licht Jungs twintig jaar oudere mentor Freud in over de affaire, die zwaar teleurgesteld is over Jungs gebrek aan professionele ethiek. Zijn teleurstelling is des te groter, omdat Jung zijn kroonprins is, voorbestemd om hem in de psychoanalytische wereld op te volgen.
De affaire werkt als een katalysator op de groeiende theoretische verschillen tussen hen. Jung vindt dat Freud zich eenzijdig focust op seksualiteit als drijvende kracht in het leven. ‘Er moet meer dan één scharnier zijn in het universum,’ merkt hij op. Freud ergert zich steeds meer aan Jungs vage theorieën. Het leidt tot sarcastische en vileine opmerkingen. Jung heeft volgens Freud last van ‘tweederangsmysticisme’. Maar ook Jung weet uit te halen: ‘Jouw methode om je leerlingen als patiënten te behandelen is een blunder. Zo creëer je slaafse zonen of schaamteloze puppy’s.’
Freuds oproep aan Jung om met zijn werk binnen de wetenschap te blijven, valt op onvruchtbare bodem. Als er tijdens een bezoek van Jung aan Freud een krakend geluid uit de boekenkast komt, is dat volgens Jung een geval van ‘katalytische exteriorisatie’, ofwel het werk van klopgeesten. De geesten reageren ermee op de geprikkelde sfeer tussen Freud en hem. Het voorval illustreert helder dat de twee mannen op verschillende planeten zijn beland.
In 1913 zet Freud een definitieve streep onder de vriendschap. De breuk stort Jung in een jarenlange crisis. Freud reageert op het vriendschapsdrama door de psychoanalyse de rest van zijn leven dogmatisch af te schermen voor afwijkende meningen.
Tragisch was de levensloop van Sabina Spielrein, die na haar genezing zelf een scherpzinnig psychoanalytica werd en belangrijke bijdragen leverde aan het werk van Freud en Jung. In 1912 trouwde ze een Rus, met wie ze in 1923 in Rostov, haar geboorteplaats, ging wonen. Het geluk duurde kort: haar man overleed in de jaren dertig op jonge leeftijd, haar drie academisch gevormde broers vonden de dood in Stalins Goelag, en in 1942 werd zij door de nazi’s met haar twee kinderen en honderden andere Joden in Rostov uit de synagoge gehaald en neergeknald.
Freud en Jung refereerden in later jaren nooit meer aan haar betekenis voor de psychoanalyse. Verdringing of een geval van te grote ego’s?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
