De katoen-revolutie

Maar Amerika had wel het potentieel om katoen te verbouwen. Dat moest dan met een andere soort, de short-staple cotton, ook wel upland cotton genoemd. Die vergde ‘slechts’ tweehonderd groeidagen en het maakte niet veel uit op welke grond hij groeide, al deed hij het beter op een rijke ondergrond. Je kon deze soort gemakkelijk telen in South Carolina en Georgia, op dat moment de twee zuidelijke staten van het jonge Amerika.

Maar er was één probleem: de zaadjes van deze soort waren plakkerig en bleven vastzitten aan de vezels. Om ze eruit te halen was uitzonderlijk veel mankracht nodig. Een slaaf kon per dag 25 kilo katoenbollen plukken, maar het kostte 25 mandagen om een dergelijke hoeveelheid te ontdoen van zaadjes (dat proces werd ginning genoemd). Zelfs met slavenarbeid was dat niet rendabel te maken.

Tegelijkertijd hadden plantagehouders in staten als Maryland en Virginia weinig emplooi voor hun slaven, omdat de tabaksteelt door uitputting van de grond sterk was teruggelopen. Ze zagen wel dat door de industriële ontwikkeling in Engeland de markt voor katoen enorm groeide, maar konden het probleem van de moeizame verwerking niet oplossen. Veel plantagehouders in deze gebieden hadden meer slaven dan ze konden gebruiken. Het leek erop dat slavernij zo kostbaar was dat het fenomeen geleidelijk aan zou verdwijnen.

De meeste Amerikanen gingen ervan uit, of hoopten, dat er manieren gevonden zouden worden om de instelling zonder al te veel problemen af te schaffen. Op morele gronden werd slavernij al steeds meer afgekeurd, behalve in de zuidelijke staten. Vanwege die verwachting, en de dreiging van een onherstelbare breuk tussen Noord en Zuid, was het Noorden in 1787 akkoord gegaan met specifieke voordelen voor slavenstaten in de grondwet.

Maar in de grondwet kwam het woord ‘slavernij’ niet voor. Opsteller James Madison vond het een slecht idee om daarin te erkennen dat er zoiets kon bestaan als eigendom van mensen. Toch wisten de zuidelijke gedelegeerden het zo te regelen dat de federale overheid feitelijk geen actie kon ondernemen tegen slavernij op staatsniveau. Na een hoogoplopend debat kregen ze het voor elkaar dat het Congres zich gedurende twintig jaar niet met de handel in slaven mocht bemoeien. Dat verbod kon pas worden opgeheven in 1808 en leverde toen opnieuw een debat op, ook al was South Carolina toen nog de enige staat die slavenhandel toestond.

In de staten van New England en ook in Pennsylvania was slavernij nooit van economisch belang geweest; ze hadden die al afgeschaft tijdens de Amerikaanse Revolutie in 1776. In 1787 was slavernij verboden in de Northwest Territory, het gebied waarin Amerika langzaam maar zeker opschoof naar het westen, richting de Mississippi.

In de tussentijd veranderde de wereldmarkt van katoen. In Engeland kwamen machinale weverijen op die de vraag eindeloos opjoegen. In 1770 voegde de katoenverwerking slechts 2,6 procent waarde toe aan de Engelse economie, maar in 1801 was dat al 17 procent en in 1831 22,4 procent. In dat laatste jaar werkte één op de zes Engelse arbeiders in de katoen. Sven Beckert schrijft in zijn magistrale Empire of Cotton dat katoen de voorhoede vormde van de tweede ronde van de Industriële Revolutie. De productie ervan ging vooraf aan de opkomst van de spoorwegen, de ijzer- en staalindustrie.

Ondanks de grote vraag in Engeland zagen de Amerikanen geen heil in de verwerking van katoenbollen. Dat was de situatie toen een jonge student uit Massachusetts, Eli Whitney, in 1793 in Georgia op bezoek kwam bij een bevriende familie. Whitney hoorde het verhaal en knutselde een apparaat in elkaar dat de zaden snel en afdoende van de katoen kon scheiden, eigenlijk niet meer dan twee rollen met tanden van metaal die de zaden van deze specifieke katoensoort eruit haalde. Het apparaat kon door één man bediend worden en, zo dacht Whitney, het werk van wel vijftig man overnemen.

Whitney sloeg het aanbod van 100 guinea op de rechten af. Hij realiseerde zich het potentieel en besloot de machine uit te werken en patent aan te vragen – nadat hij eerst nog vergeefs had geprobeerd een soort monopolie op de verwerking van katoen op te zetten. Het bestaan van een wonderapparaat deed echter al snel de ronde in plantagekringen en katoenverbouwers realiseerden zich wat gebruik ervan zou kunnen betekenen. Ze lieten zich niet weerhouden.

Het concept van de cotton gin was zo eenvoudig dat iedere smid of timmerman het apparaat kon maken, en dat gebeurde ook. Nog voordat Whitney in 1794 zijn patent kreeg, werd de machine al wijd en zijd gebruikt. Hij moest vaststellen dat zuidelijke rechters en jury’s schending van zijn patent nooit zouden erkennen, omdat de katoenbelangen in Georgia te belangrijk waren. Rechters en plantagehouders speelden onder één hoedje. Aan zijn vriend Josiah Stebbins in New England schreef Whitney: ‘Ik heb een groep van de meest smerige schurken te bestrijden en ik kan maar beter naar de hel gaan op zoek naar geluk dan bij het gerechtshof van Georgia aankloppen voor gerechtigheid.’

De komst van de cotton gin had enorme gevolgen: de productiviteit van een slaaf vervijftigvoudigde. Het directe gevolg was dat katoenteelt op de vruchtbare gronden in het Zuiden opeens enorm winstgevend werd. Het is niet overdreven om te zeggen dat de cotton gin een tweede leven gaf aan de slavernij, met langetermijngevolgen. Historici noemen dit de second slavery, de systematische hervorming en uitbreiding van de Amerikaanse slavernij tijdens de negentiende eeuw.

Want er was geen houden aan. Plantagehouders trokken massaal naar het westen, naar wat nieuwe staten zouden worden als Alabama, Mississippi en Louisiana, met medeneming en vaak ook uitbreiding van hun kapitaal: de slaven. Alleen de sterkste mannen, plus vrouwen die in staat waren het kapitaal te vergroten door kinderen te baren, gingen mee.

Dat leverde de slaven niets op. Integendeel, hun leven werd er alleen maar slechter van. Ze moesten nu ook moerasland droogleggen en bossen kappen. Vooral op de suikerplantages in Louisiana benaderden de werkomstandigheden die van de beruchte plantages in het Caribisch gebied. In het oosten hadden plantagehouders nog wel een soort paternalistisch verantwoordelijkheidsgevoel voor de slaven gekend. Maar als dat al ooit het geval was, en niet enkel een comfortabele mythe die plantagehouders elkaar vertelden, dan schoot dat er nu helemaal bij in.

De katoenindustrie steunde niet alleen op slavernij, maar had ook veel land nodig. Indianen die op de rijke gronden leefden werden verdreven. Steeds verder werden ze naar het westen gedrukt. De beruchte Trail of Tears ontstond nadat de Indian Removal Act van 1830 hun het land had ontnomen. Formeel heette het: geruild voor land ten westen van de Mississippi.

De slaveneconomie profiteerde enorm van de uitbreiding van de Verenigde Staten naar het westen, specifiek het zuidwesten. Door de Louisiana Purchase in 1803 verdubbelde de oppervlakte van de VS, vooral in het Zuiden. In 1815 verkreeg Amerika Florida van Spanje en in 1845 werd Texas geannexeerd na een oorlog met Mexico die de slavenhouders hadden aangejaagd. Plantagehouders hadden liefst heel Mexico geannexeerd ten behoeve van de slaveneconomie.

Daarmee vielen alle factoren op hun plek die de Verenigde Staten de leidende producent zou maken in een wereld die draaide om katoen. Amerika concurreerde alle andere landen de markt uit. De verklaring, zegt Sven Beckert, is eenvoudig. ‘Wat de VS onderscheidde van vrijwel elke andere katoen telende regio in de wereld was de beschikking van de plantagehouders over onbeperkte hoeveelheden land, arbeid en kapitaal en hun ongeëvenaarde politieke macht.’

Die politieke macht was al gebleken bij het opstellen van de grondwet, maar de slavenhoudende klasse wist ook de machtigste groep in de Verenigde Staten te worden. Slavenhouders of hun zetbazen domineerden alle staatsregeringen in het Zuiden. Door de voordelen die de grondwet bood, domineerden ze ook het Congres, waar ze meer zetels hadden dan hun aantallen vrije bewoners rechtvaardigden. De grondwet stond namelijk toe om voor het aantal vertegenwoordigers van een staat in het Congres slaven als 3/5 burger mee te tellen, ook al hadden ze verder geen burgerrechten.

Die scheve verhoudingen zorgden er ook voor dat ze het kiescollege voor de presidentsverkiezingen domineerden. Van de eerste zeven presidenten waren er vijf slavenhouders uit het Zuiden. Daarna, tot aan de Burgeroorlog, zorgden zuiderlingen altijd voor presidenten die hun belangen behartigden; dat waren pro-slavernij noorderlingen. Toen Abraham Lincoln in 1860 dat patroon doorbrak, scheidden ze zich af.

Vanaf 1817 voeren er stoomboten op de Mississippi waardoor de transportkosten sterk daalden, terwijl vanaf 1830 ook de spoorwegen een rol begonnen te spelen. De schaal van de productie ging ertoe doen. Grotere plantages konden zich grotere aantallen cotton gins veroorloven, en persen die het mogelijk maakten de katoen in compacte balen te vervoeren, wat de kosten drukte. Ook  konden ze zich mest en hulpmiddelen permitteren om de uitputting van de grond te bestrijden en wisten ze gebrek aan personeel te voorkomen door slaven te kopen. In 1820 had Amerika 1.538.000 slaven, in 1850 was dat aantal meer dan verdubbeld en tegen 1860 waren het er al bijna 4 miljoen.

Ook werden slaven harder behandeld. Na de cotton gin was er geen sprake meer van technologische vernieuwing in de katoenbouw: de productiviteit kon alleen omhoog als de slaven meer werkten. Katoenplantages vereisten absolute controle en maximale uitbuiting. Als onvermijdelijk bijeffect groeide bij slavenhouders de angst dat de slaven ooit zouden opstaan tegen hun onderdrukkers. Het is een van de redenen dat het tweede amendement op de grondwet voor de zuidelijke staten zo belangrijk werd. Dat garandeert het recht op wapenbezit om milities te vormen – het was er ooit in gezet om zich tegen de Engelsen of andere potentiële aanvallers te kunnen verdedigen.

De prijs van slaven steeg geleidelijk, vooral vanwege de vraag op de katoenvelden. Dat leidde ertoe dat slaveneigenaars een behoorlijke winst maakten op hun investeringen. Het toonde ook een groot vertrouwen in de veiligheid en de zekerheid van een dergelijke investering. Slavernij werd zo winstgevend dat het andere investeringen in het Zuiden wegdrukte, dat zich anders ontwikkelde dan het voorzichtig industrialiserende Noorden.

Tegen 1850 bevonden zich onder de rijkste Amerikanen onevenredig veel zuidelijke plantagehouders. ‘Cotton is king,’ zo formuleerde de senator van South Carolina, James Hammond, zelf plantagehouder, het in de Senaat. Overigens hadden de plantagehouders niet de verbeeldingskracht of het lef om zelf een katoenverwerkende industrie op te zetten. De zuidelijke katoen ging naar Engeland of naar New England, waar men liever arbeiders uitbuitte dan slaven.

De katoenproductie maakte zo’n groot deel uit van de Amerikaanse economie dat, ondanks het ongemak over de slavernij, niemand er wat aan wilde doen. Ook noordelijke investeerders zaten diep in de plantage-economie. Er was een burgeroorlog nodig om de slavernij te beëindigen – maar de uitbuiting en mishandeling van zwarten bleven bestaan.

Het gaat misschien te ver om deze ontwikkeling helemaal op het conto te schrijven van Eli Whitney. Als hij de cotton gin niet had bedacht, dan had iemand anders het wel gedaan. Maar Whitneys simpele uitvinding lag wel aan de basis van de stroomversnelling waarin Amerika na 1800 als slavenhoudende natie terechtkwam. Een erfenis die het land nog steeds achtervolgt.