Over de Dertigjarige Oorlog zijn talloze verhalen in omloop. De Zweedse historicus Dick Harrison poogt in zijn boek met gelijknamige titel al die verhalen in één werk te vatten. In De Dertigjarige Oorlog beschrijft hij zowel persoonlijke getuigenissen als de politieke ontwikkelingen van deze bloederige oorlog. ‘De oorlog leek een onoplosbaar conflict.’
Hoe wordt de Dertigjarige Oorlog voorgesteld?
‘Bij de Dertigjarige Oorlog waren verschillende Europese mogendheden betrokken, waaronder het Heilige Roomse Rijk, Zweden, Frankrijk en Denemarken. Voor Spanje en de Republiek betekende deze oorlog een voortzetting van de Tachtigjarige Oorlog. De oorlog wordt voornamelijk gezien als godsdienstoorlog, maar die traditionele visie wil ik met dit boek ter discussie stellen.
De Dertigjarige Oorlog is vrijwel direct geclaimd door de pre-nationalistische geschiedschrijving. Elke staat wilde de oorlog op zijn eigen wijze portretteren. In mijn boek laat ik zien dat er voor verschillende landen verschillende redenen bestonden om de strijd te voeren. Niettemin vloeiden al die motieven en belangen samen in een oorlog die uiteindelijk dertig jaar zou duren.’
Hoe zien we dat terug in de publicatie?
‘Er zijn allerlei verhalen over de Dertigjarige Oorlog. Ik probeer vanuit een vogelperspectief greep te krijgen op alle verschillende strijdtonelen. Tegelijkertijd kijk ik vanuit het kikkerperspectief, het niveau van de “gewone burger”. Hoe voelden de nonnen in het klooster zich toen de verschillende troepen streden met elkaar om de bezittingen van de kerken en er bovendien vrolijk op los plunderden? Wat dacht de huursoldaat toen hij de verkrachtingen en de plunderingen in steden zelf meemaakte? Door deze twee perspectieven te combineren probeer ik de traditionele visie op de Dertigjarige Oorlog op losse schroeven te zetten.’
‘Kannibalisme, verkrachtingen en plunderingen waren aan de orde van de dag’
Het dagboek van huursoldaat Peter Hagendorf komt veel aan bod in uw boek. Is hij een tekenend voorbeeld van de manier waarop een huursoldaat de oorlog beleefde?
‘Eigenlijk weten we niet waarom Peter Hagendorf een dagboek bijhield. Waarschijnlijk wilde hij zijn zoon vertellen wat hij deed in de Dertigjarige Oorlog. Om mysterieuze redenen is dit dagboek bewaard gebleven, gepubliceerd en ook nog vertaald. Het is een bron waaruit je tegenwoordig nog makkelijk kan putten. Dit maakt Hagendorf een waardevolle informant voor het verhaal van de Dertigjarige Oorlog. Hagendorf werd huurling voor praktisch elke heerser die hem te pakken kreeg. Het maakte hem niet uit voor wie hij streed, zo verdiende hij de kost. Normaal overleed je als huurling binnen een of twee jaar, als je het slagveld al haalde. Meestal overleden huurlingen aan ziektes.’
Welke rol speelden de media in de Dertigjarige Oorlog?
‘Het werd de eerste mediaoorlog. Kranten, die tot die tijd een noviteit waren, voorzagen in een snelle manier om mensen te informeren over de gebeurtenissen op het slagveld. Hierdoor begonnen de nieuwsbladen te floreren. Veel drukkers wilden de oorlog voorstellen op een bepaalde manier. Zij beïnvloedden mensen en drongen hun een bepaald beeld op. In propagandafolders werden Zweden bijvoorbeeld als menseneters getypeerd. Ook waren er verslagen over de wijze waarop mensen werden vermoord, soms zelfs met beeld. Tevens was het risico op gezichtsverlies voor de verschillende machthebbers door deze nieuwe media groter. Zo speelden de kranten dus zeker een rol in de oorlog.’
Hoe beïnvloedde deze oorlog het leven van de bevolking?
‘Het was een totale oorlog. Gevechten speelden zich steeds meer af in dorpen en steden. Hierdoor werd de bevolking meegetrokken in de ellende van de strijd. Ooggetuigenverslagen beschreven het landschap als een horrorfilm. Kannibalisme, verkrachtingen en plunderingen waren aan de orde van de dag. De burgers wilden niets liever dan dat alles zou stoppen. Wij kunnen zeggen dat het een oorlog was tussen landen, maar in de praktijk was het vooral een strijd tussen burgers en huurlingen.’
‘De Dertigjarige Oorlog is een perfect voorbeeld van een onoplosbaar conflict dat uiteindelijk opgelost wordt’
Kan er al gesproken worden over nationale legers in die tijd?
‘Zweden was een van de winnaars van de oorlog. Dit kwam gedeeltelijk doordat dit land als vroegmoderne staat een nationaal leger had. Deze ontwikkeling was nieuw. Andere landen maakten in eerste instantie gebruik van huurlingen. Die dienden, als gezegd, degenen die hen betaalden in regimenten. Na de Dertigjarige Oorlog ontwikkelden deze regimenten zich tot nationale legers. Honderd jaar na de oorlog waren nationale legers standaard in Europa. De Dertigjarige Oorlog was de laatste huurlingenoorlog.’
Waarom noemt u de Dertigjarige Oorlog in uw boektitel ‘de allereerste wereldoorlog’?
‘In de zestiende eeuw hadden de Spanjaarden en Portugezen overal al kolonies, maar andere landen nog niet. Dit veranderde door de Dertigjarige Oorlog. Die bood de eerste mogelijkheid voor verschillende Europese mogendheden om koloniale gebieden in handen te krijgen. Daarheen konden ze hun conflict exporteren, en dat deden ze dan ook meteen. Angola en Sri Lanka waren hier voorbeelden van. Bovendien bleken de koloniën een uitstekende bron van grondstoffen te zijn. Er kon dus ook op een financiële manier geprofiteerd worden van deze gebieden.
Het conflict in de koloniën maakte de verhoudingen tussen de betrokken partijen echter gecompliceerder. Zo waren Portugal en Nederland bijvoorbeeld bondgenoten in Europa, maar in de koloniën stonden ze lijnrecht tegenover elkaar. Dit soort dooreengevlochten conflicten maakten de oorlog moeilijk om te beëindigen.’
Hoe verliepen de vredesonderhandelingen?
‘Moeizaam. In 1648 kwamen de verschillende partijen er eindelijk achter dat ze wel overeenstemming moesten krijgen ook al konden ze dat eigenlijk niet. Sommige kwesties waren praktisch onoplosbaar, zoals de strijd overzee. Zo konden de Fransen en Spanjaarden het over niks eens worden. Sommige conflicten mochten doorgaan. De oorlog tussen Frankrijk en Spanje was daar een voorbeeld van. Dit mocht alleen zonder inmenging van andere landen. De diplomaten beschouwden dit als een groot verlies. Zij wilden juist dat alles opgelost zou worden.’
Wat kunnen we vandaag de dag nog leren van de Dertigjarige Oorlog?
‘Dat machthebbers hun aanzien vaak belangrijker vinden dan miljoenen mensenlevens. Maar het is ook het perfecte voorbeeld van een onoplosbaar conflict dat uiteindelijk opgelost wordt. Na zeven jaar onderhandelen kwamen alle diplomaten tot bezinning. Zo kon het niet langer. Dat er zo’n soort overeenkomst is gesloten, geeft ons hoop voor de toekomst. De Dertigjarige Oorlog is een historische gebeurtenis waarvan hedendaagse politici kunnen profiteren.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
