Welke geschiedenisboeken zou u meenemen naar een onbewoond eiland? Ik zag dat er een boek uit is over ‘de twintig boeken die ons denken hebben veranderd’, een hitlijst opgesteld door De Groene Amsterdammer. Niet helemaal dezelfde kwestie, maar evenzogoed een mooie aanleiding om ons eens in de interactiviteit te storten. U stuurt uw drie historische toppers met toelichting naar mij en ik schrijf er de volgende keer over in deze rubriek.
Om erin te komen de top-drie van mijzelf. Ik heb oude geschiedenis gestudeerd, Grieken en Romeinen dus. Uit de tijd dat ik aan een doctoraalscriptie werkte, herinner ik me als een leessensatie niet eens zozeer een boek, maar een artikel. Over oude geschiedenis ging het ook al niet. ‘Sporen’ heette het opstel, geschreven door mijn toenmalige idool-historicus Carlo Ginzburg, die bekend werd met zijn boek De kaas en de wormen (1976). Het artikel dateert uit 1981 en stond in het inmiddels lang overleden literaire blad Raster. Het behandelde de bezigheid van de historicus als een soort literaire woudloper. Ginzburg liet zien dat spoorzoeken een heel oude manier van kennis vergaren is, die je terugvindt bij jagers uiteraard, maar ook bij vissers of schippers, artsen, journalisten en rechters. Kortom, bij iedereen die met indirecte middelen de waarheid moet achterhalen. Aristoteles noemde het stochastiek; Plato gruwde ervan, aangezien alleen wiskunde échte kennis opleverde. Ik weet nog hoe opgewonden ik was bij het lezen.
Ik denk dat Johan Huizinga dezelfde leesopwinding bedoelde toen hij over de historische sensatie schreef, het gevoel dat je zelf even mag meedoen aan de geschiedenis. Bij Herfsttij der Middeleeuwen had ik het niet. Vaak ben ik eraan begonnen. Het begint spectaculair, over kleuren, klokken, geuren en geluiden – alsof je een film binnenstapt. Maar dan wordt het moeizaam en worden de zinnen te lang, te Frans en te esthetisch. Huizinga vond film maar een ordinair massavermaak. Ik moet bekennen dat ik het eind aanzienlijk minder vaak heb gehaald.
‘Laten wij ons eens in de interactiviteit storten’
Geef mij maar Barbara Tuchman. Echte historici houden niet van haar, en haar Amerikaans-moralistische inslag dat we van domme fouten uit het verleden moeten leren. Maar ik stop De kanonnen van augustus (1962) in mijn ransel. Tuchman beschrijft de eerste dagen van de Eerste Wereldoorlog. Ik was vanaf het begin gegrepen – de beschrijving van de begrafenis van de Britse koning Edward VII in 1910. Nooit zag je zoveel gekroonde hoofden in het cortège, zoveel pluimen, tressen en bonte versierselen. Negen koningen reden daar te paard, bij elkaar vertegenwoordigden ze zeventig landen. De uitvaart verbeeldde de ondergang van een tijdperk – een wereldoorlog en een golf revoluties zouden deze schitterende rangen in tien jaar letterlijk decimeren. Wat een boek!
Tot slot verdient Arie van Deursen lof voor een dun boekje, Willem van Oranje: een biografisch portret (1995). Daar is de opwinding bij lezing regelrechte jaloezie geworden. De meeste historici, en zeker biografen, denken dat het schrijven van een boek dunner dan 800 bladzijden de moeite niet loont. Wat mij betreft spreekt daar vooral angst uit om zelf te selecteren en vooral te oordelen. Ooit schreef ik een kleine biografie. Boven aan het beeldscherm had ik een strook papier geplakt met daarop in grote letters: Jij bent de baas!
Arie van Deursen is beslist de baas – van zijn materiaal, van zijn onderwerp, zijn opvatting en van zijn stijl. Gebeeldhouwde zinnen, kaal en streng als gereformeerde kerken. Bijvoorbeeld over Oranjes soepele overstap van het katholicisme naar het lutherse geloof: ‘Veel gewetensnood zal het hem misschien niet eens gekost hebben. De edele zijde van de Erasmiaanse levenshouding is de verdraagzaamheid: dan rekent ze naar anderen toe. Haar schamele zijde vertoont zich als de Erasmiaan moet denken aan zijn privébelangen. Dan valt het hem niet zo zwaar de kerkelijke keus af te stemmen op de behoefte van het moment. Op die uiterlijke dingen komt het immers niet aan?’ Aan het humanisme van Erasmus is bij Van Deursen niet veel liefde verloren gegaan. Maar wat een pen. Zo moet je over geschiedenis schrijven.
Graag uw toppers naar msommer@historischnieuwsblad.nl.
