Paul Scheffer is het beste wat wij hebben aan eigenwijze denkkracht en politiek schrijverschap. Zodoende snelde ik naar de winkel toen zijn nieuwe boek uitkwam, over het leven van zijn Joods-Amsterdamse grootvader Herman Wolf (1893-1942), leraar, filosoof, humanist. Net als zijn kleinzoon vroeg het huis uit en eigengereid, tevens precies als Paul Scheffer een aarzelend, tastend en tegelijk vrij en onverveerd denker.
Paul Scheffer wekt ook irritatie. Hij vertelde me eens dat hij na zijn geruchtmakende essay over het multiculturele drama in de lawine aan negatieve reacties op een haar na definitief als extreem-rechts was afgeserveerd. Nog niet zo lang geleden deden de twee broers-historici Lucassen in een ogenschijnlijk ‘feitelijk’ boek over immigratie een weinig verheffende poging om Scheffer, Bolkestein en Bosma van de PVV op één hoop te vegen.
En nu dus dit boek over Scheffers grootvader, dat Alles doet mee aan de werkelijkheid heet en waarover Het Parool schamperde dat het nogal wiedes is dat alles meedoet aan de werkelijkheid; dat is een even briljante mededeling als dat alle vrijgezellen ongetrouwd zijn. Die kritiek zegt vooral iets over deze onhebbelijke tijd, en dat laatste is wat mij betreft precies wat dit boek ons leert.
Herman Wolf, oorspronkelijk Hermann Wolf met dubbel n, was een telg uit een Joods geslacht van hoedenmakers dat begin vorige eeuw naar Nederland kwam. Hermann stortte zich al op jonge leeftijd op de filosofie, en was even vrij in zijn denken als in zijn contacten. Hij correspondeerde met grootheden als Thomas Mann en Stefan Zweig. In het huis in de Amsterdamse Harmoniehof dat kleinzoon Paul zich herinnert stond een boeddhabeeld en hing een gesigneerd portret van Mann.
Uiteraard valt over het leven van Herman Wolf steeds meer de schaduw van het nazidrama in Duitsland en vervolgens de Jodenvervolging in Nederland. Het vernietigingskamp blijft Herman Wolf bespaard, omdat hij een hersentumor krijgt en in zijn eigen bed overlijdt. Het is wrang, maar niet wat het boek zo bijzonder maakt. Dat zijn de ideeën van Herman, wiens humanisme zich steeds meer in esoterische richting ontwikkelde. ‘Alles doet mee aan de werkelijkheid’ betekent dat er méér is dan wat we zien, horen en ruiken, en dat de wetenschap dat meer ook moet proberen te grijpen.
Het levert hier en daar hilarische scènes op, zoals de keer dat Paul Scheffers moeder bij thuiskomst uit school twee zwijgende swami’s aantreft die in kleermakerszit de bank in beslag hebben genomen. Ook reist Herman Wolf naar Londen om na het overlijden van zijn vader via een medium met de dode in contact te komen. Dat lukt wonderwel.
De recensent van Het Parool wees naar zijn voorhoofd, maar wat goed duidelijk wordt is dat deze denktrant heel gebruikelijk was. De grote Huizinga schreef zijn dissertatie over de Indische Veda’s; belangstelling voor het oosterse denken viel beslist niet onder het hoofdstuk hippies of zonderlingen. Wolf zelf maakte deel uit van het geleerde gezelschap Unitas Multiplex, en staat in die hoedanigheid met de latere professoren Jacques Presser en Jan Romein op de foto.
Ik ben zelf niet bepaald van de boeddha’s, maar dacht na lezing wel dat het met onze eigen ruimdenkendheid treurig gesteld is. Om maar wat te noemen: het hele debat over Nederland en Europa wordt volkomen overheerst door economen en juristen. Waar zijn de historici die erop wijzen dat wij schatplichtig zijn aan de doden en verbonden aan degenen die na ons komen?
Voor het contact met de vaderen hoeven we de tafel niet te laten dansen. Maar er is meer dan het bruto nationaal product en het gelijke speelveld in verband met de vrije concurrentie. Een snufje Herman Wolf zou in deze tijd geen kwaad kunnen. Paul Scheffer heeft een mooi ereteken voor zijn opa opgericht.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
