COLUMN: Maarten van Rossem

Slechts 10 procent van de Nederlanders gaat een of meer malen per week ter kerke. Om dit percentage niet al te dramatisch te laten klinken, kan vermeld worden dat 4 procent twee tot drie keer per maand naar de kerk gaat. Hoe dan ook mag geconcludeerd worden dat het overgrote deel van de bevolking zich heeft afgewend van de geïnstitutionaliseerde geloofsbeleving.

Dat zal voor velen een opluchting of zelfs een bevrijding zijn geweest. Geen sociale dwang meer en geen reden om acht te slaan op de voorschriften van predikant of pastoor. Maar aanvankelijk waarschijnlijk haast ongemerkt hebben de gelovigen ook een enorm verlies geleden. Het geloof en de kerk zorgden voor een vaak noodzakelijke en rustgevende geritualiseerde omgang met de grote en kleine emoties die het menselijk leven met zich meebrengt.

Het verdwijnen van die traditionele rituelen heeft geleid tot het ontstaan van spontane nieuwe rituelen. Daar waar sterke gemeenschappelijke emoties naar een uitdrukkingsvorm zoeken, worden stille tochten gehouden en massaal bloemen neergelegd op de plaats des onheils, die dan weer worden voorzien van aandoenlijke briefjes en de onvermijdelijke knuffels. De knuffelindustrie moet enorm hebben geprofiteerd van de secularisering van de afgelopen decennia.

De vorm en de frequentie van de nieuwe rituelen worden evident sterk beïnvloed door de televisieverslaggeving van deze gebeurtenissen. Wie eenmaal een stille tocht heeft gezien, weet wat hij doen moet als in zijn omgeving een aangrijpende gebeurtenis heeft plaatsgevonden. Zelfs voor de stervende walvis Johanna is een stille tocht gehouden, al was het wel een kleintje.

Wie er een beetje op let, ziet vooral op de televisie allerlei manifestaties van gemeenschappelijke gevoelens, die wellicht niet direct als nieuwe rituelen kunnen worden beschouwd, maar die wel tegemoet komen aan een kennelijk niet te stillen behoefte aan gezamenlijke emoties, waarbij liefst een traantje weggepinkt kan worden. Niets heeft zo’n magische uitwerking op de kijkers als huilen, waarbij zo heerlijk steels meegehuild kan worden. Die gebeurtenissen hebben hetzelfde troostende effect als het gemeenschappelijke zingen in de kerk.

Tot de allerfijnste gebeurtenissen op dit terrein, die dan ook maximaal worden uitgemolken, behoren de begrafenissen van bekende Nederlanders. De begrafenis van Fortuyn was ronduit magnifiek. Daar werd geen politicus ter aarde besteld, daar werd onze nationale Verlosser naar zijn hemelse bestemming gezonden. Of neem de aandoenlijke plechtigheid waarmee de natie afscheid nam van de tragische volkszanger André Hazes.

Misschien is het mogelijk met deze analyse ook op het eerste gezicht onverklaarbare fenomenen te verklaren. Denk bijvoorbeeld aan de nationale ontroering die door de media sloeg op de avond dat de koningin haar spoedige abdicatie aankondigde. Plotseling beweerden lieden van wie je dat totaal niet had verwacht dat zij deze heerszuchtige en afstandelijke monarch jarenlang als substituutmoeder hadden beschouwd. Iedereen wilde op dat moment meezingen in de nationale kerk; er viel geen wanklank te beluisteren.

Waarschijnlijk hoort ook het jaarlijkse infantiele gezever over de Elfstedentocht tot deze pseudoreligieuze behoefte aan gemeenschappelijke sentimenten. Staat die Elfstedentocht immers niet model voor het heerlijke, gezellige, dorpse Nederland dat ooit heeft bestaan? Het Nederland van onbezorgde ijspret, van rode konen en koek en zopie, het Nederland dat door de EU, de globalisering en de allochtonen om zeep is geholpen? Door wekenlang over die tocht te zeuren, ook als hij helemaal niet doorgaat, keert God toch even terug naar Jorwert.

In dezelfde categorie valt denk ik de onbegrijpelijke mediaopwinding over Serious Request en het glazen huis en de radiopresentatoren die een paar dagen alleen maar vruchtensap drinken. Zou er uit al die nieuwe rituelen en dat verlangen naar een dorpse geborgenheid die nooit echt heeft bestaan, niet een geheel nieuwe religie gebakken kunnen worden? Die zou dan gebruik kunnen maken van al die leegstaande, prachtig gerestaureerde kerken.