Willem Huberts onderzoekt in zijn In de ban van een beter verleden of het Nederlandse fascisme te vergelijken is met dat in Duitsland en Italië. Nee, is het antwoord, want Nederlandse fascistenclubjes ontbrak het aan revolutionair elan.
Niet verwonderlijk als je kijkt naar wie die fascisten waren. Daar is bijvoorbeeld Alfred Haighton, een ruziezoeker met kapitaal die zo in 1923 het Verbond van Actualisten en later het tijdschrift De Bezem kon financieren. Met al zijn geld schopte hij het trouwens ook nog tot redacteur van De Nieuwe Gids. Hij was drie keer getrouwd met een eenbenige vrouw en ging zelfs zover om door heel Europa in kranten te adverteren op zoek naar nog meer eenbenige vrouwen. Zijn ‘proefschrift’ over Schopenhauer heeft nooit iemand gezien, omdat het niet bestaat.
Dan is daar Jan Baars, leider van de Nederlandsche Fascistische Beweging, die weliswaar de revolutie predikte, maar daar geen gevolg aan kon geven. Baars had ‘enige bekendheid vanwege medewerking aan theatervoorstellingen’ van de populaire revueartiest Johan Buziau, schrijft Huberts. In werkelijkheid, zoals Jan Nijdam ooit in Bulletin Tweede Wereldoorlog liet weten, speelde Baars alle denkbare rollen, van radicaal fascist tot verzetsheld en lid van de Politieke Opsporingsdienst, maar op het toneel kwam hij niet verder dan als figurant die het achtereind van een paard speelde.
Jan Baars was een dief die archiefstukken ontvreemdde van de Kommunistische Partij Holland en hield zich bezig met plannen voor bomaanslagen op treinen om daarvan de communisten de schuld te geven. Hij werd tijdens de oorlog, na een bezoek aan Mussolini, inkoper voor de Wehrmacht (zogenaamd om landgenoten te behoeden voor arrestatie) en onderhield contact met de inlichtingendienst. Baars speelde ook een rol in het verzet, kreeg zelfs met hulp van Jan de Quay een verzetspensioen, en toch op zijn begrafenis in 1989 een peloton zwarthemden aanwezig. Toen de kist zakte, werd de Hitlergroet gebracht en klonk er een driewerf ‘Hou Zee’.
Als inventariserende studie, ook vanwege onbekend illustratiemateriaal, is dit boek zeer de moeite waard. Analytisch is het niet overtuigend. Huberts heeft de internationale literatuur over fascisme goed bestudeerd, maar een vernieuwende interpretatie van het fascisme in Nederland blijft achterwege. De aanzetten zitten er wel in, bijvoorbeeld daar waar een ‘inhoudelijke koppeling’ tussen het fascisme en modernisme wordt gelegd. Verder dan het noemen van het Futuristisch Manifest van Filippo Marinetti komt de auteur echter niet met deze voorzet.
De Nederlandse fascisten worden bovendien wel erg serieus genomen in hun politieke ambities. Het waren veeleer provocateurs die een stelletje malloten achter zich aan kregen.
Hans Renders is directeur van het Biografie Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen.
In de ban van een beter verleden. Het Nederlandse fascisme 1923-1945
Willem Huberts
280 p. Vantilt, € 24,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
