Op 1 augustus 1722 vertrok Jacob Roggeveen met drie schepen vanuit Texel op zoek naar Zuidland. Eeuwenlang was in Europa gespeculeerd over een continent ten zuiden van de evenaar. Het noordelijk halfrond bestond uit Noord-Amerika, Europa en het noordelijk deel van Azië, dus móést dat zuidelijk halfrond een vergelijkbare landmassa hebben om de aarde in balans te houden. Deze redenering paste perfect in de theologische opvatting dat God volmaakt was en dus een symmetrische planeet had geschapen.
Terra Incognita was de heilige graal voor ontdekkingsreizigers. Maar in 1774, bijna een halve eeuw na Roggeveens dood, werd door James Cook aangetoond dat Zuidland helemaal niet bestond.
Roelof van Gelder brengt in zijn mooi geschreven biografie van Roggeveen in kaart hoe er gespeculeerd werd over dat mysterieuze werelddeel. Ook door Jacob Roggeveens vader Arend. Deze veelzijdige Zeeuw maakte in 1670 al plannen voor een expeditie naar Zuidland. Arend was landmeter, schoolmeester en vooral kaartenmaker; hij stierf in 1675. Naar verluidt zou zijn zoon Jacob hem op zijn sterfbed hebben beloofd die taak op zich te nemen.
Maar Jacob was eigenzinnig en trok er veertig jaar voor uit om eerst zijn eigen agenda af te werken. Hij promoveerde, werd een succesvol jurist in Middelburg en een iets minder succesvol lid van de Raad van Justitie in Batavia. Terug in Middelburg kwam hij in de problemen vanwege zijn fanatieke verdediging van de onrechtzinnige theoloog Pontiaan van Hattem.
Van Gelder merkt nuchter op dat het hattemisme gedurende een halve eeuw duizenden pagina’s handgeschreven en bedrukt papier opgeleverd heeft, venijnige polemieken tot gevolg had, maar filosofisch noch theologisch iets blijvends heeft opgeleverd. Hoogstens kun je zeggen dat het velen het gevoel gaf van geestelijke bevrijding, en daarmee neemt het een bescheiden hoekje in van de Radicale Verlichting.
Roggeveen bezorgde de geschriften van Van Hattem in dikke boekdelen en hij werd daarom uit Middelburg verbannen. De oude belofte aan zijn vader was hij niet vergeten. Daarom trachtte hij bij de VOC geld los te peuteren voor een ontdekkingstocht naar de Stille Oceaan. Zonder succes. Vervolgens probeerde hij het bij de concurrent, de WIC. Hoewel Roggeveen al 62 jaar oud was en bekendstond als een drammer, werd hem kapitaal ter beschikking gesteld en konden de voorbereidingen beginnen.
Het feitelijke verhaal over Roggeveens expeditie naar Zuidland beslaat net iets meer dan tachtig bladzijden (van de driehonderd) in deze biografie. Hij voer via de Canarische Eilanden en Trinidad naar Vuurland. Zijn drie schepen rondden Kaap Hoorn en in de Grote Oceaan werd aangelegd bij de Juan Fernandez Eilanden.
Op paaszondag 5 april 1722 ontdekten de schippers een onbekend eiland. Roggeveen noemde het Paaseiland. Hij bleef er maar kort, want hij wilde immers Zuidland vinden. Maar het liep anders. Door schipbreuk en het overlijden van meer dan de helft van zijn bemanning aan scheurbuik was hij gedwongen langs de kortere route via Batavia hulp te zoeken in plaats van weer terug te varen via Kaap Hoorn.
Dit was echter ‘octrooigebied’ van de VOC en dus voor WIC-schippers verboden terrein. Roggeveen wist dat allemaal, maar wat moest hij anders? VOC-soldaten arresteerden hem en zijn twee overgebleven schepen werden geconfisqueerd. Roggeveen werd als een kaper teruggestuurd naar Nederland. Hij stierf in 1729 op 70-jarige leeftijd. Roelof van Gelder heeft een prachtig boek geschreven over zijn gedesillusioneerde leven.
Naar het aards paradijs. Het rusteloze leven van Jacob Roggeveen, ontdekker van Paaseiland (1659-1729)
Roelof van Gelder
335 p. Balans, € 29,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
