Op 30 november 1813 zette de zoon van de laatste stadhouder, prins Willem Frederik van Oranje-Nassau, voet op Nederlandse bodem, op uitnodiging van Gijsbert Karel van Hogendorp. Een week later werd hij in Amsterdam uitgeroepen tot soeverein vorst, onder de naam Willem I.
De vooraanstaande Gijsbert Karel van Hogendorp was na de Bataafse Revolutie in 1795 als orangist opzijgeschoven en leefde daarna negentien jaar lang in de luwte, maar met een door hem geschreven grondwet legde hij de basis voor het Koninkrijk der Nederlanden. Na die lange periode van afzondering zat Van Hogendorp weer stevig in het zadel. Hij werd minister van Buitenlandse Zaken, voorzitter van de Staten-Generaal, minister van Staat en vicevoorzitter van de Raad van State.
Bijna in diapositief verliep de carrière van Gijsbert Karels oudere broer Dirk. De Van Hoogendorpjes stonden politiek lijnrecht tegenover elkaar. Dirk was namelijk patriot. Tijdens de Bataafse Revolutie en vooral gedurende de Franse, Napoleontische overheersing rees Dirks ster hoog. Maar met de val van het Franse keizerrijk werd hij in één klap van een gedecoreerde brigadegeneraal onder Napoleon tot een landverrader.
Over de broers Van Hogendorp is al veel geschreven; begin dit jaar verscheen zelfs nog een biografie van Gijsbert Karel door Diederick Slijkerman. Maar vreemd genoeg bestond er tot nu toe geen dubbelbiografie. In die leemte is nu voorzien door de Nijmeegse cultuurhistoricus Edwin Meerkerk, met een compact en overtuigend boek waarin de ervaringen van de twee broers zijn samengesmeed tot één verhaal over de politieke ideeën, revoluties en oorlogen van de laatste dertig jaar van de achttiende eeuw en de eerste dertig van de negentiende eeuw.
Dirk en Gijsbert Karel gingen op zeer jonge leeftijd naar de kadettenschool in Berlijn, maar daarna splitsten hun wegen zich. Van Meerkerk kon hun spiegelbeeldige levens tezamen beschrijven omdat de twee broers hun leven lang intensief contact met elkaar hielden. Ze verbleven zelden in hetzelfde land en schreven veel brieven, die worden bewaard in het Nationaal Archief. Van Meerkerk heeft dankbaar uit die correspondentie geput.
Gijsbert Karel reisde naar de Verenigde Staten, waar hij George Washington en Thomas Jefferson ontmoette. Dirk volgde colleges bij niemand minder dan Immanuel Kant. Als militair van de Admiraliteit vertrok hij naar Nederlands-Indië, waar hij overstapte naar de VOC. Hij vervulde bestuursfuncties in Oost-Indië, was ambassadeur in Rusland, en in 1807 benoemde koning Lodewijk Napoleon hem tot minister van Oorlog. Keizer Napoleon maakte hem gouverneur van Hamburg.
Nadat Willem I in Nederland vorst was geworden, beloofde Dirk trouw aan Oranje (hoewel niemand daarop zat te wachten), maar hij bedacht zich toen Napoleon vanuit zijn gevangenschap op Elba weer een leger(tje) op de been wist te brengen. Heel even mocht hij zich gouverneur van Nantes noemen, maar Napoleon werd al snel definitief verslagenen daarna kon Dirk zich niet meer in Nederland vertonen. Hoewel Napoleon hem in 1821 per testament bedacht met 100.000 franc, stierf Dirk een jaar later in bittere armoede. Het blijk van waardering van de voormalige keizer had hem niet tijdig bereikt.
Van Meerkerk maakt in deze prachtige biografie duidelijk dat de beide Van Hogendorpen een wereldwijde blik hadden. Vóór zijn glorieuze comeback in de politiek waagde Gijsbert Karel zich aan een avontuur als internationaal opererende koopman. Hij probeerde in Zuid–Afrika een modelkolonie van de grond te krijgen. Heel gedetailleerd beschreef hij de zegeningen van de Kaap, ook al was hij er zelf nooit geweest. Als minister van Buitenlandse Zaken onderhandelde hij op het Congres van Wenen met de grote staatsmannen. Over veel waren de twee broers het oneens, maar in hun kritiek op de koloniale politiek van Nederland en in hun afkeer van slavernij waren ze toch echt bloedverwanten.
Gijsbert Karel ontwikkelde zich, terwijl de jicht hem helse pijnen bezorgde, al snel tot tegenstander van koning Willem I. De orangist vond de koning toch te absolutistisch. Gijsbert Karel werd op zijn oude dag van conservatief alsnog liberaal. Thorbecke is met de eer gaan strijken, maar Gijsbert Karel was onze eerste grote liberale politicus.
De gebroeders Van Hogendorp. Botsende idealen in de kraamkamer van het koninkrijk
Edwin Meerkerk
316 p. Atlas Contact, € 29,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
