De verste grens tussen geschiedenis en menselijk geheugen lijkt te liggen op ongeveer tweehonderd jaar. Soms herinneren mensen zich dingen die hun grootouders hun verteld hebben en die zij weer van hun grootouders hadden. In Historiezucht geeft Marita Mathijsen een aantal voorbeelden van zaken die ze van haar grootvader of diens generatiegenoten gehoord heeft, bijvoorbeeld over vervaarlijke kozakken die in 1813 het land overspoelden. Vijf generaties – dat lijkt wel de uiterste grens te zijn tussen herinnering en geschiedenis.
Mathijsens boek gaat hoofdzakelijk over het omslagpunt rond 1800 en de daaropvolgende decennia, toen geschiedenis ineens enorm gedemocratiseerd én geïnstitutionaliseerd werd. Dat had veel te maken met omwentelingen als de Franse en de Bataafse Revolutie. Die wierpen de bestaande orde omver en vernielden die soms fysiek – denk aan adellijke grafmonumenten –, maar verklaarden ze daarmee ook tot geschiedenis: dat wat nu helemaal voorbij was.
Het was ook het moment dat Nederland ruim tweehonderd jaar bestond en de stichting ervan dus echt geschiedenis was geworden. Mathijsen richt zich vooral op Nederland, maar plaatst de ontwikkelingen in een breed Europees verband.
Belangstelling voor geschiedenis was er natuurlijk altijd wel geweest, en een kenmerk van de Verlichting was nu juist dat men de menselijke geschiedenis vaak als een lange weg van barbarij naar beschaving ging beschouwen. Maar dat was vooral een aangelegenheid van rijken en geleerden. Begin negentiende eeuw werd geschiedenis iets voor gewone mensen. Mathijsen zelf denkt dat de nadruk op het verinnerlijken en toe-eigenen van de historie de belangrijkste bijdrage van haar verhandeling is, en daar heeft ze volgens mij helemaal gelijk in.
Ze schreef een prachtig boek, dat op een ontspannen, persoonlijke toon verhaalt hoe besef van het verleden doordrong in het alledaagse leven van mensen. Een brede waaier van onderwerpen komt daarbij aan de orde. Geschiedenis was immers niet alleen meer het verhaal van grote politieke daden, maar ook dat van de letterkunde, van de kunsten, van monumentale gebouwen, standbeelden en voorwerpen, van menselijke zeden. Schoolboeken, kinderboeken en illustraties komen uitgebreid aan de orde.
Geschiedenis was deels een functie van het nationalisme dat voortkwam uit de vormgeving van moderne staten. Dat was in Nederland ook wel enigszins zo, maar toch wat milder dan elders, omdat een nationale identiteit al behoorlijk gevormd was. Maar na de jaren van Franse overheersing werd die nu nog duidelijker gevierd. Toen Tollens in zijn nieuwe semiofficiële volkslied zong dat Nederlands bloed nu ‘van vreemde smetten vrij’ door de aderen vloeide, ging dat ook over inwoners van Namen of Doornik.
Het leukste hoofdstuk is misschien wel dat met de grappige titel ‘Een hoofdstuk apart over Zuid-Nederland en de letterkunde in de tijd van het Verenigd Koninkrijk’. In de eerste vijftien jaar van het koninkrijk dropte het noorden diverse hoogleraren Nederlandse letterkunde in het zuiden, maar liet het niemand vanuit het Franstalige zuiden naar het noorden komen. Uiteindelijk had het Nederlands de taal van het hele land moeten worden. Het is niet gelukt.
Mathijsens boek, dat men vooral moet lezen vanwege de vele mooie verhalen, kan volgens mij ook een bijdrage leveren aan de hedendaagse discussie. De grote les is dat er vele manieren bestaan om geschiedbewustzijn over te dragen.
Historici vormen misschien wel de wetenschappelijke groep die in maatschappelijke debatten het sterkst voor het eigen
bestaansrecht opkomt. Maar het is goed daarbij in het oog te houden dat het om de zaak en niet om het vak gaat.
Ook nu wordt belangstelling voor de historie niet alleen bevorderd door geschiedenisonderwijs of (nationale) historische musea, maar zeker zo sterk door aandacht te vestigen op de historische dimensie van literatuur, muziek, kunst, religie en filosofie – ja, zelfs op de achtergronden van wiskunde, natuurkunde en technologie.
Historiezucht. De obsessie met het verleden in de negentiende eeuw
Marita Mathijsen
511 p. Vantilt, € 32,50 (tot 15 januari 2014 € 29,50)
Dit artikel is exclusief voor abonnees
