Willem Frederik van Oranje-Nassau, de oudste zoon van erfstadhouder Willem V en zijn vrouw Wilhelmina van Pruisen, werd geboren op 24 augustus 1772. Hoewel het stadhouderschap in de Republiek allerminst onomstreden was, zag het er op dat moment toch naar uit dat Willem Frederik ooit zijn vader als stadhouder zou opvolgen. Binnen twee decennia zouden echter alle zekerheden van de Oranjes op losse schroeven staan.
Eerst deed zich in de jaren tachtig een soort burgerlijke revolutie van eigen bodem voor, de Patriotten-beweging. Herstel van orde en gezag was alleen mogelijk doordat Wilhelmina van Pruisen haar broer, die koning van Pruisen was, te hulp riep. Die stuurde 20.000 soldaten. Twee jaar later begon de Franse Revolutie, die in de volgende kwart eeuw heel Europa op zijn kop zette.
Willem Frederik werd ten slotte koning Willem I, maar dat was meer geluk dan wijsheid. Voor hetzelfde geld was het hele Oranjehuis door de zijdeur van het historische toneel verdwenen. Even toevallig was het feit dat Nederland als zelfstandige staat overleefde.
In 1793 verklaarde het geradicaliseerde Franse regime de oorlog aan de stadhouder. Vervolgens waren er meer dan een jaar militaire schermutselingen aan de Franse noordgrens, de zogenoemde Grenspostenoorlog. Daarbij was ook Willem Frederik betrokken. Als militaire leider bracht hij er niets van terecht. Hij wekte aanhoudend de irritatie van zijn mede-officieren. Hij bleek een Dorknoper, een generaal van het bureau en het papier.
Van snel en doortastend optreden was bij hem nooit sprake. Bovendien was Willem Frederik een weinig sympathieke man, hij was een harde, gesloten en standsbewuste figuur, die het ten enen male ontbrak aan charisma en gevoel voor politieke verhoudingen.
De biograaf is ook bepaald niet verliefd geworden op zijn onderwerp en deelt aanhoudend de irritatie met Frederik Willems tijdgenoten. Omdat de grote rivieren in de strenge winter van 1794-1795 waren bevroren wisten de Franse troepen de Republiek te veroveren. De stadhouder en zijn gezin vertrokken in januari 1795 naar Engeland.
In de volgende twee decennia zwierf de familie door Europa, zonder veel uitzicht op herstel van de oude posities. Onderhandelingen over compensatie van de verloren bezittingen schoten niet op. Engeland verloor alle interesse in de Oranjes toen het in 1802 vrede sloot met Napoleon, het charismatische militaire genie dat de Franse revolutie had gekaapt.
Willem Frederik besloot eieren voor zijn geld te kiezen en reisde af naar Parijs om te zien of er bij Napoleon iets te halen viel. Hij was direct diep onder de indruk van de Eerste Consul, die beschikte over alle talenten die hij zelf juist niet had.
In het raamwerk van de vrede die Frankrijk met Pruisen sloot ontving Willem Frederik nu ook compensatie voor de geleden verliezen. Naast wat klein grut kreeg hij het prinsbisdom Fulda, waar hij ijverig aan het regeren sloeg. Maar in de aanhoudende napoleontische herschikking van Europa raakte hij Fulda ok weer kwijt en verloor hij ten slotte ook de Nassause erflanden.
Als Napoleon niet het onzalige idee had gehad om Rusland aan te vallen, was het slecht afgelopen met de Oranjes. Door de nederlaag van Napoleon zag het hele Europese toneel er ineens anders uit. Eind 1813 nodigden Van Hogendorp en zijn medestanders de Erfprins uit ‘souverein vorst’ van Nederland te worden. Dat gebeurde met toestemming van de Engelsen. Koning werd hij pas in 1815, toen Napoleon definitief bij Waterloo werd verslagen.
Koning Willem I werd koning over een veel groter gebied dan de oude Republiek, omdat de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden werden samengevoegd. Zijn Grote Project was nu de amalgamering van Noord en Zuid tot een efficiënt bestuurde eenheidsstaat, die het economisch voor de wind ging. In 1813 had hij beloofd dat oude tijden zouden herleven, maar dat was onzin. Het nieuwe koninkrijk dankte zijn bestaan aan de Franse Revolutie en Napoleon.
Willem I erfde een bonapartistische constructie en regeerde als een verlicht despoot, net als de zo bewonderde Napoleon, wiens enorme schaduw nog over een groot deel van de negentiende eeuw viel. Koch is zeer kritisch over Willems despotische neigingen, maar merkt ook op dat zijn regeerpraktijk in vergelijking met andere Europese landen niets bijzonders was. Het zou eigenlijk ronduit eigenaardig zijn geweest als Willem zich democratisch-grondwettelijk had gedragen.
Ondanks Willems enorme ijver, zijn omvangrijke infrastructurele projecten en de nieuwe economische instituties die hij creëerde, mislukte zijn Grote Project. De Belgen kwamen in opstand en gingen alleen verder, omdat zij helemaal geen zin hadden om ‘Nederlanders’ te worden op Willems voorwaarden.
Vervolgens weigerde Willem I om met de nieuwe situatie akkoord te gaan. Het leger bleef jaren gemobiliseerd, een zeer kostbare onderneming en een ramp voor het land. Pas in 1838 accepteerde Willem de nieuwe situatie. Twee jaar later deed hij afstand van de troon omdat hij het gevoel had het land niet langer te kunnen regeren op zijn eigen voorwaarden. Drie jaar later stierf hij in Berlijn.
Jeroen Koch heeft een wat ruim bemeten, maar uitstekend geschreven biografie afgeleverd. Vooral prijzenswaardig zijn de amusante terzijdes in wat natuurlijk een solide en academisch verantwoorde biografie moest zijn. Het hele driekoningen-project lijdt overigens aan een groot gebrek: de eerste negentiende-eeuwse Nederlandse koning, Napoleons broer Lodewijk Napoleon die het heel aardig deed, heeft geen biografie gekregen. Dat is des te betreurenswaardiger omdat Willem I aan de slag moest en wilde met die typische bonapartistische erfenis.
De bedenkers van dit project moeten maar eens een bezoek brengen aan het Rijksmuseum, daar hangt Willem I broederlijk naast Lodewijk Napoleon en de Grote Napoleon zelve. Dat is een realistische historische visie!
Koning Willem I. 1772-1843
Jeroen Koch
700 p. Boom, € 39,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
