Op dinsdag 20 april 1926 lunchte Johan Huizinga aan Columbia University in New York met twee hoogleraren wijsbegeerte, John J. Coss en Frederick J.E. Woodbridge. In zijn dagboek schreef de Nederlandse historicus: ‘Coss veel pleizier in het geval van de sprekende slang.’ Dit kan maar op één ding slaan: de Synode van Assen die de Gereformeerden Kerken in Nederland de voorgaande maanden hadden gehouden, en waarbij J.G. Geelkerken was afgezet als predikant wegens zijn twijfel aan de zintuiglijke betrouwbaarheid van het verhaal in Genesis 3. Dit voorval had ook Amerikaanse kranten gehaald.
Tachtig jaar werd Jan Geelkerken, maar in zijn zorgvuldig gedocumenteerde biografie besteedt Maarten Aalders meer dan een derde van de ruimte aan de twee jaar tussen 1924 en 1926, waarin de predikant in Amsterdam-Zuid (Overtoom) verwikkeld raakte in allerlei procedures, die er uiteindelijk toe leidden dat hij met geestverwanten een eigen kerkgenootschapje stichtte, het ‘Hersteld Verband’. Twintig jaar laten zouden ze zich verenigen met de Nederlandse Hervormde Kerk.
Eigenlijk ging het over niks, en toch maakten alle betrokkenen zich vreselijk druk – er verscheen een stroom aan brochures en artikelen. Geelkerken koesterde helemaal geen stellige afwijkende opvattingen; hij constateerde alleen dat het verhaal over de slang ‘eigenaardige moeilijkheden’ opleverde. Anders dan je zou verwachten, speelde de evolutietheorie hoogstens heel vaag op de achtergrond een rol. Een inschikkelijker persoonlijkheid had zich snel uit deze situatie gered met de woorden dat hij het zo ‘bedoeld noch gezegd’ had, maar zo zat Jan Geelkerken niet in elkaar. Die trok ten strijde als hij onrecht bespeurde.
Het moest wel misgaan. Geelkerken was een lastig man. Al tijdens het werk aan zijn dissertatie over de empirische godsdienstpsychologie, destijds een hoogst actueel thema, had hij het aan de stok weten te krijgen met zijn promotor Herman Bavinck, zo ongeveer de zachtmoedigste hoogleraar van de VU. Jan Geelkerken paste niet goed in de gereformeerde wereld. Die was hem te benauwd, te theologisch, maar vooral te cultureel. Geelkerken, in zijn jeugd getooid met een martiale snor, haalde een schermbrevet, was dol op uniformen – hij ging vrijwillig in militaire dienst en was naast zijn werk in de gemeente ook legerpredikant – en hield erg van toneel.
Maarten Aalders laat goed alle kanten van het conflictrijke leven van Geelkerken zien. De lezer krijgt ook begrip voor diens tegenstanders. En zelfs als het verhaal gedetailleerd wordt, blijft het spannend. Maar misschien heeft Aalders iets te veel interessante feiten weggestopt in de meer dan honderd bladzijden noten. Zo had ik graag iets meer gelezen over de bredere Amsterdamse wereld waarin de gereformeerde subcultuur gedijde. Geelkerken gaf graag interviews aan De Telegraaf, het Handelsblad en de NRC, maar hoe keek de buitenwereld tegen hem aan? En hoe beleefden de betrokkenen zelf de afstand tot de omringende stadscultuur?‘
Mensen zonder karakter kunnen er zich altijd op beroemen dat ze zelf tenminste geen karakterfouten hebben,’ citeert Aalders een medestander. Geelkerken had stijl en karakter. Dit boek gaat echter niet alleen over hem, maar ook over de eigen dynamiek van groepsprocessen. Wat mij betreft gaat het vooral over de vraag hoe iemand zichzelf kan blijven en toch vrede moet zien te houden met zijn medemensen. Jan Geelkerken slaagde daar niet altijd in. Dit is vooral een prachtig verhaal over het menselijk tekort.
Heeft de slang gesproken? Het strijdbare leven van dr. J.G. Geelkerken (1879-1960)
Maarten J. Aalders
592 p. Bert Bakker, € 49,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
