Een van de meest spectaculaire en heroïsche episodes in de strijd tegen de slavernij in de Verenigde Staten is de geschiedenis van de Underground Railway. Dit informele netwerk van vrije zwarten en hun vele blanke sympathisanten was opgericht om ontsnapte slaven uit de Zuidelijke slavenstaten te helpen. Via slinkse ontsnappingsroutes, vermommingen, valse papieren en een reeks van onderduikadressen werden duizenden vluchtelingen naar de Noordelijke staten geholpen.
Deze clandestiene route naar de vrijheid is omgeven met een mythologie die doet denken aan het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Nog steeds worden in de Verenigde Staten posters verkocht waarop de bekende zwarte abolitionist Hariet Tubman is afgebeeld terwijl ze met een geweer in haar hand een haveloos slavengezin door het moeraslandschap naar de vrijheid loodst. In deze trant zijn veel populaire werken geschreven, die haast de indruk wekken dat het hier om een geoliede verzetsorganisatie ging met vaste agenten en doorgangshuizen. Hoewel biografieën over zwarte activisten inmiddels een realistischer en gedetailleerder beeld bieden, bleef het wachten op serieus wetenschappelijk onderzoek naar de achtergrond en effectiviteit van deze strijd tegen de slavernij.
Eric Foner, een historicus van Columbia University die eerder naam maakte met klassieke werken over slavernij, abolitionisme en de wederopbouwperiode na de Amerikaanse Burgeroorlog, heeft een belangrijk hoofdstuk toegevoegd aan de geschiedenis van deze verzetsbeweging. Op basis van nooit eerder gebruikte bronnen schetst hij een levendig beeld van de lotgevallen van de Underground Railway in New York. Juist deze havenstad was het toneel van heftige en vaak gewelddadige tegenstellingen tussen voor- en tegenstanders van de slavernij. Veel ondernemers en kooplieden wilden hun intensieve handelsverbindingen met de Zuidelijke staten niet op het spel zetten om de slavernij ter discussie te stellen en recente immigranten hadden niet altijd sympathie voor de zwarte bevolking. De kosmopolitische metropool herbergde echter ook een grote groep vrije zwarten en werd een ontmoetingspunt van progressieve Amerikanen die zich hun lot aantrokken. Foner laat zien hoe deze twee groepen zich organiseerden om ontvluchte slaven te ondersteunen.
Directe aanleiding voor de oprichting van burgerwachten waren de bendes premiejagers die gewapend door de stad trokken om ontvluchte zwarten tegen grote beloningen terug naar hun eigenaren in het Zuiden te brengen. Vaak kidnapten ze in het voorbijgaan ook vrije zwarten, zoals dramatisch is beschreven in het autobiografische Twelve Years a Slave, dat recent is verfilmd. Foner legt uit dat deze gangs vaak de wet achter zich hadden omdat de Amerikaanse grondwet slaven als bezit erkende, ook als ze naar een vrije staat vluchtten.
In de beruchte Fugitive Slave Law van 1850 werd de overheid expliciet gedwongen aan de jacht op zwarte vluchtelingen mee te werken. Dit leidde in Noordelijke steden soms tot opstanden en rumoerige rechtszaken, waarbij de in 1835 opgerichte New York Vigilante Committee de met deportatie bedreigde zwarten bijstond en soms heimelijk liet verdwijnen. Het informele netwerk van dergelijke burgerwachten groeide uit tot de ondergrondse route die ongeveer drieduizend slaven naar Canada of zelfs Engeland hielp. In een reeks vaak onthutsende, hartverscheurende en soms hoopgevende verhalen geeft Foner dit drama een menselijk gezicht dat lang in het geheugen blijft hangen.
De strijd om vrijheid staat ook centraal in de geschiedenis van de Republikeinse Partij, die volgens historica Heather Cox Richardson gezien moet worden als een spectaculaire tragedie. De partij begon zo mooi met het streven om alle mensen ondernemend en dus rijk te maken. Tegelijk stond de partij, die halverwege de negentiende eeuw mede door Abraham Lincoln werd opgericht, ook voor gelijkheid en democratie. De Republikeinse Partij kon na de Amerikaanse Burgeroorlog de afschaffing van de slavernij op haar conto schrijven en smeedde de Amerikaanse Republiek tot een hechte natie, waarin de overheid mogelijkheden schiep voor spectaculaire economische welvaart. Het was een heroïsche partij met prachtige idealen.
Wat een contrast met de partij van tegenwoordig, zo roept Richardson vertwijfeld uit. Ze betoogt dat het doorgeschoten economisch liberalisme van de huidige Republikeinen verantwoordelijk was voor een reeks van economische rampen die de eens zo trotse natie volstrekt hebben uitgehold. Republikeinen zijn alleen nog maar geïnteresseerd in het afbreken van regulering, opdat een kleine elite zich kan verrijken met onverantwoorde speculatie.
Ironisch genoeg presenteert Richardson de Democratische president Barack Obama als de enige geloofwaardige erfgenaam van de historische Lincoln. Hij draagt immers het positieve geloof in democratie, gelijkheid en een steunende overheid uit. Geen wonder dat de Republikeinen hem systematisch aanvallen als communistische Keniaan die de unieke Amerikaanse waarden haat. Iets anders heeft de uitgeholde ruïne van de Grand Old Party de kiezers niet meer te bieden. Dat uitgerekend de Republikeinen deze reïncarnatie van The Great Emancipator proberen te vernietigen maakt volgens Richardson pijnlijk duidelijk dat ze alle waarden en idealen waar hun partij voor stond overboord hebben gezet.
Het echec van de Republikeinen is echter ook het logische gevolg van de inherente spanning tussen gelijkheid en bezit die de geschiedenis van de partij vanaf de oprichting heeft geplaagd. Haar geschiedenis laat zien hoe krachtige presidenten als Theodore Roosevelt en Dwight Eisenhower tevergeefs probeerden dit dilemma op te lossen door de strijd met big business aan te binden. Het zijn kleine lichtpunten in dit relaas van fraude, kuiperij en eigenbelang.
Richardson heeft zich in To Make Men Free zozeer vastgebeten in de dilemma’s van de economische agenda van de Republikeinen dat ze de culturele dimensie uit het oog heeft verloren. Dit boek gaat niet over de christelijk conservatieve vleugel van de partij die morele verworvenheden van de jaren zestig wil terugdraaien, en merkwaardig genoeg ook niet over de rebellie van de Tea Party, twee stromingen die de werkelijke uitdagingen vormen voor de idealen van de partij van Lincoln. Verder is dit een boek dat Republikeinen tot nadenken moet stemmen.
Gateway to Freedom: The Hidden History of the Underground Railroad
Eric Foner
320 p. W.W. Norton & Company
€ 23,80
To Make Men Free: A History of the Republican Party
Heather Cox Richardson
393 p. Basic Books/Perseus Books Group
€ 26,40
Dit artikel is exclusief voor abonnees
