De Bosatlas van het cultureel erfgoed
416 p. Noordhoff Uitgevers bv,
€ 119,95. Voor korting zie p. 83
‘Erfgoed’ zal nooit sexy klinken. Het is een ambtelijk containerbegrip. Zeker nu onder erfgoed niet alleen tastbare objecten worden verstaan, maar ook cultuur, tradities en gebruiken: het immateriële erfgoed. Geen probleem voor de makers van de nieuwste Bosatlas. Of het nu gaat om heideontginningen of Sinterklaas, om zoutwinning of het Wilhelmus, om kasteel Huis Bergh of de Bijlmerbajes, in deze atlas komt elk facet van het Nederlandse erfgoed fris en bondig voorbij.
De Bosatlas van het cultureel erfgoed brengt in kaart wat voorgaande generaties hebben achtergelaten. De samenstellers hebben niet de esthetische of kunsthistorische waarde van erfgoed als uitgangspunt genomen, maar de maatschappelijke functie. De kernvraag was: waar kunnen we nog iets beleven van de manier waarop onze voorouders hebben geleefd?
Het antwoord is: overal. Deze atlas presenteert Nederland als één groot openluchtmuseum.
Neem nu het Nederlandse landschap, waarvan elke vierkante meter door mensenhanden is gevormd. Een blik op Oosterdel bij Broek op Langedijk, vanuit de lucht gefotografeerd door specialist Karel Tomeï, toont dat overtuigend aan. Het gebied droeg de naam ‘rijk van duizend eilanden’. Nu is er nog slechts een verzameling piepkleine landbouwkaveltjes van over, ontstaan uit een in de Middeleeuwen ingepolderd veenmoeras. Ze ontsprongen de dans van de ruilverkaveling van de jaren vijftig en zestig.
Het scheelde weinig, of er stond in ons land ook geen molen meer overeind. In de jaren twintig van de vorige eeuw heerste er namelijk ‘molensterfte’. Stoommachines en verbrandingsmotoren maakten wind- en watermolens overbodig en de ene na de andere molen ging verloren. Dat er toch nog honderden bewaard zijn gebleven, is te danken aan het groeiende besef dat naast kerken, kastelen en stadshuizen ook molens, infrastructurele werken en fabrieken deel uitmaken van het Nederlandse erfgoed. Er werden speciale ‘reservaten’ voor ingericht, zoals de Zaanse Schans of openluchtmusea. Met fraaie tekeningen, kaarten, foto’s en teksten wordt het helder en zakelijk uitgelegd. Met een handig determineringsschema is zelfs precies uit te vogelen welk type molen je voor je hebt.
Bladerend door de atlas kom je heel wat opmerkelijks tegen. Zo blijkt er bij Jutphaas een ‘plofsluis’ te staan, gebouwd in 1937 om een Duitse invasie te helpen voorkomen. De sluis bevatte silo’s vol puin die bij dreiging opgeblazen werden, waardoor hun puin in het Amsterdam-Rijnkanaal terechtkwam. Zo werd de scheepvaart gestremd, maar belangrijker nog: zo werd voorkomen dat geïnundeerde gebieden leegliepen. De sluis is nooit geploft en staat er nog. Sinds 1981 is er een kanaal omheen gegraven; dat bleek goedkoper dan de sloopkogel.
Of neem de luchtwachttoren bij Strijensas, gebouwd in 1953. Het was een van de 138 luchtwachttorens en 127 posten in hoge gebouwen waarvandaan vrijwilligers onafgebroken naar de lucht tuurden om vliegtuigen uit het Oostblok te signaleren. Slechts één keer is een Sovjetvliegtuig gespot, in 1958. Het bleek van zijn koers te zijn afgeweken.
Het hele boek staat vol met dergelijke weetjes, waarvan je slechts een latent vermoeden had dat je ze wilde weten. Bijvoorbeeld de top-10 van beroepen die verweven zijn in achternamen (Bakker staat op nummer 1, met 55.273 personen, gevolgd door Visser met 42.275 personen.) Of dat de route die de Gouden Koets volgt op Prinsjesdag sinds 1925 niet meer gewijzigd is. Of dat C&A uit Sneek de oudste winkelketen is van ons land (uit 1841).
‘De verbluffende rijkdom van Nederlands erfgoed in één atlas’, zo prijst de uitgever van de Bosatlas zijn nieuwste product aan. Rijkdom is het zeker. Maar een opsomming van al dat moois, nuttigs en doordachts kan leiden tot een minder fraaie manier om met het immateriële Nederlandse erfgoed om te gaan: navelstaren. Gelukkig is deze verzorgde atlas daar te nuchter voor.
– Annemarie Lavèn
Dit artikel is exclusief voor abonnees
