Nooit werd er in de vroegmoderne tijd over prachtige zonsondergangen gerept, constateert de Amerikaanse historicus Roger Ekirch in zijn Nacht en ontij, een sociaal-culturele ‘geschiedenis van het duister’. De nacht, concludeert Ekirch, was een onheilspellend oord, beladen met angst: oeroud en kinderlijk soms, maar vaak ook voor reële gevaren als diefstal, brand, moord of ongelukken in het donker,
Zo hoorde een Engelse dame in Venetië ’s nachts een schreeuw, vervolgens ‘een vloek, een plons en het geluid van borrelend water’, toen een lijk in het Canal Grande werd gedumpt, en dwaalde een meisje uit Aberdeenshire in 1739 af naar een kerkhof, waar ze in een pas gedolven graf viel en stierf.
De autoriteiten probeerden nachtelijke activiteiten dan ook te ontmoedigen door burgers met een avondklok binnen te houden of nachtwakers op pad te sturen, die dezelfde burgers echter uit de slaap hielden door ieder uur hard ‘welterusten’ te schreeuwen.
Veel mensen bleven toch wel wakker, voor werk – bakkers, smeden, thuiswerkers, doodgravers – of om ‘pret te maken’ met vrienden. Met name voor de hoogste en de laagste klassen bood het donker ook vrijheid en anonimiteit, om te eten, kaarten en, te drinken in bierhuizen, maar ook te stelen, stropen of in bendes de stad door te schuimen: ‘nachtwachten, ruiten van hoerenkasten gaan eraan,/ de nacht is voor streken en om uit te gaan.’
Met de komst in de achttiende eeuw van betere politiemachten en straatverlichting kwam er een einde aan de gevaren, maar ook aan de bescherming van het duister; merkte de Londense advocaat George Price, die in 1825 beboet werd vanwege het plassen tegen een lantaarnpaal. De grens tussen dag en nacht vervaagde en langzaam – steden eerst – verdween de wereld die Ekirch schetst in een caleidoscopisch panorama dat heel vroegmodern West-Europa beslaat, met uitstapjes naar de Verenigde Staten, Middeleeuwen en Oudheid.
En waarschijnlijk ook aan de soms curieuze gewoontes die hij beschrijft: hoe men zich diende te gedragen als men in de herberg met medegasten in één bed sliep bijvoorbeeld, of het verhaal van de arme noordse stormvogel, die zoveel vet bevat dat de bewoners van de Shetlandeilanden hem met een pit in de snavel zó als olielamp konden gebruiken.
Roger Ekirch
Een geschiedenis van het duister
396 p. De Bezige Bij, euro 29,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
