In Nederland wordt hard gewerkt aan de conservering van het verleden. Monumentenzorg behoudt en beheert diverse vormen van bejaarde bebouwing en de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten, actief geassisteerd door provinciale stichtingen voor natuurbehoud, waakt over landschappen die natuurwetenschappelijk of anderszins belangrijk zijn.
Hoe vanzelfsprekend die conservering op het eerste gezicht ook moge zijn, zij is in feite problematischer dan gedacht. Neem nu die Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten. Die heeft om te beginnen al een zeer misleidende naam. Er is in Nederland nauwelijks ‘echte’ natuur, dat wil zeggen landschappen waar de scheppende hand van de mens niet aan te pas is gekomen. Zelfs de Waddenzee en de Waddeneilanden zouden er heel anders uitzien als wij de natuur werkelijk haar gang zouden laten gaan, en de Oostvaardersplassen zijn eigenlijk een mislukt industrieterrein. Alle natuur in Nederland is cultuur. Het zou eigenlijk de Vereniging tot Behoud van Cultuurlandschappen moeten zijn.
Daarmee ontstaat al direct een interessant probleem: wat voor soort landschap moet eigenlijk worden geconserveerd? De ware natuurfanatici zijn van mening dat de ‘echte natuur’ ten dele moet worden hersteld – het landschap, kortom, van een paar duizend jaar geleden. Liefhebbers van het cultuurlandschap zien niets in dat soort fundamentalisme. Zij wijzen erop dat ‘echte natuur’, voor zover die nog bestaat, over het algemeen een nogal rommelige en onoverzichtelijke indruk maakt – het is zonneklaar dat zes dagen veel te weinig tijd was om een fatsoenlijke en ordelijke Schepping tot stand te brengen. Cultuurlandschappen zijn esthetisch veel aantrekkelijker.
Ook de bescherming van het cultuurlandschap veroorzaakt echter allerlei conceptuele problemen. Welk cultuurlandschap moet immers beschermd worden? Is dat het cultuurlandschap dat nu bestaat? Of het cultuurlandschap van voor de grote ruilverkavelingsprojecten? Zou het laatste het geval zijn, dan wacht ons een reusachtig reconstructieproject. Gekkenwerk? Niet zo gek als de zuinige lezer wellicht denkt. Op tal van plaatsen worden tientallen miljoenen euro’s uitgegeven om bijvoorbeeld in de jaren vijftig gekanaliseerde beken hun oorspronkelijke, meanderende karakter weer terug te geven.
Het zou ook kunnen zijn dat we nog radicaler te werk moeten gaan. Wie kent niet de bijzonder aantrekkelijke landschappen van de schilders van de Haagse School? Die tonen het Nederlandse cultuurlandschap van zo’n anderhalve eeuw geleden: schijnbaar ongerept, uitgestrekt en zeer drassig. Dat landschap te herstellen zou nog veel grotere ingrepen vergen, maar het zou best eens kunnen zijn dat een dergelijk herstel, een ingrijpende verdrassing van West-Nederland, noodzakelijk wordt om de snelle inklink van de bodem te stoppen.
Vergelijkbare problemen doen zich voor in de monumentenzorg. Dat begint al met de vraag wat eigenlijk een monument is. Hoe oud moet een gebouw zijn om een monument te worden? Is de eerste zelfbedieningswinkel, die ruim een halve eeuw geleden zijn deuren opende – geen idee overigens of die nog bestaat – een monument? Zijn de eerste tankstations langs onze vierbaanswegen monumenten? Is de in onze ogen armelijke, eenvormige nieuwbouw van de vroege jaren vijftig al monumentaal? Onlangs is terecht een groot aantal interessante gebouwen uit de vermaledijde jaren vijftig tot Rijksmonument verklaard.
Vervolgens kunnen we de vraag stellen op welke wijze evident monumentale gebouwen geconserveerd moeten worden. Moeten ze in hun oorspronkelijke staat worden teruggebracht? Of moet de huidige toestand worden geconserveerd? Mag een middeleeuws kasteel worden voorzien van centrale verwarming? Is het voldoende dat het monument vanbuiten authentiek oogt, terwijl het vanbinnen geheel gereed is voor culturele conferenties en ontvangsten? Hoe erg is het dat Beatrix in het voormalige Amsterdamse stadhuis op de Dam een zeventiende-eeuwse trap heeft laten vervangen door een lift?
Zelf ben ik een fundamentalist; ik ben voor walmende kaarsen, voor open haarden en tegen modern comfort in oude gebouwen – anders vermoord je het verleden.
Maarten van Rossem
Dit artikel is exclusief voor abonnees
