Als ik op het Utrechtse Janskerkhof met iemand langs het standbeeld van Willibrord kom, vertel ik graag over de hervormde hoogleraar theologie Arnold van Ruler, die daar ook vaak voorbijwandelde en dan naar eigen zeggen even zijn hoed afnam voor ‘de man op het peerd’ – persoonlijk was hij liever heiden gebleven, maar dankzij Willibrord had hij er nu eenmaal aan moeten geloven.
Ook Ton van Schaik refereert kort aan deze anekdote in zijn bijdrage over ‘de grondlegger van het christendom in ons land’, zoals hij de missionaris noemt. Maar hij vertelt toch vooral hoe het ruiterstandbeeld voor de geestelijke tot stand kwam en waarom het op die plek en niet op het Domplein belandde.
Het idee om Willibrord in 1939, twaalfhonderd jaar na zijn dood, nationaal te gedenken – mét Johan Huizinga, maar zonder koningin Wilhelmina, die geen zin had in rooms gedoe – kwam van de oud-katholieke bisschop Engelbertus Lagerwey. Het initiatief voor het bronzen beeld van Albert Ternote, dat in 1947 ten slotte geplaatst werd, kwam echter van het hoofdbestuur van de Algemene Katholiekendag – en dat was natuurlijk katholiek op Romeinse wijze.
Aan plaatsen gehecht is de nieuwste loot aan de stam van boekwerken die het concept lieux de mémoire – plaatsen van herinnering – tot uitgangspunt nemen. En hoewel ik al heel wat van die boeken besproken heb en ze me zonder uitzondering bevielen, word ik van het begrip nog altijd een beetje kregelig. Net zoals de geur van hooi je aan vroeger dagen van geluk kan doen herinneren, kunnen ook bepaalde plaatsen herinneringen aan het verleden oproepen. Maar waarover moet het dan vervolgens gaan? Over de aanleiding tot de herinnering of de herinnering zelf? Van Schaik – we zagen het al – vertelt veel over het beeld en weinig over Willibrord.
Dat is ook waar de samenstellers van dit fraai uitgevoerde boekwerk met 48 rijk geïllustreerde artikelen blijkens de ondertitel voor gekozen hebben: het gaat over katholieke herinneringscultuur. Terwijl twee protestantse voorgangers, een gereformeerde en een vrijzinnige, de artikelen rond thema’s en personen schaarden, kiest dit boek resoluut voor fysieke plaatsen.
Dat past ook goed bij de zinnelijkheid van de katholieke religiositeit, zou je zeggen. Een standbeeld is natuurlijk gemaakt om historische herinneringen op te roepen, maar alleen al door hun vorm doen ze de gedachten soms nog meer uitgaan naar zichzelf. Het reusachtige beeld voor Herman Schaepman in Tubbergen zegt meer over de roomse strijdbaarheid uit 1927 dan over de uitgebeelde priester.
Van beelden, kerken, abdijen en zelfs de studio van de KRO in Hilversum is het wel duidelijk dat ze herinneringen aan het roomse leven oproepen. En dat een geboortehuis, zoals dat van Peerke Donders in Tilburg, tot een herdenkingsoord getransformeerd wordt is ook niet ongewoon. Maar er zijn ook artikelen over de Stadsschouwburg in Amsterdam en het Malieveld in Den Haag, en die zijn een stap verwijderd van de opvoering van Vondels Gysbreght of de grote manifestatie van progressieve katholieken op 8 mei 1985. Hier gaat het weer meer over het herinnerde en minder over de aanleiding.
In feite gaat dit boek vooral over de katholieke opleving tussen pakweg 1880 en 1960. De auteurs zijn allemaal boven de vijftig en daardoor ligt er een zeker melancholiek waas over hun werk: vaak hebben ze nog net persoonlijke herinneringen aan een tijd die nu onherroepelijk voorbij is en hebben ze de neergang van de kerk persoonlijk beleefd. ‘Herinneringen zijn nooit onschuldig,’ merken de redacteuren terecht op.
Eens zal het moment aanbreken waarop ook die herinneringen uitgewist zijn en dit echt geschiedenis wordt. Maar vooralsnog biedt dit boek een heerlijke mix van herinnering én geschiedschrijving.
Aan plaatsen gehecht. Katholieke herinneringscultuur in Nederland
Jan Jacobs, Lodewijk Winkeler en Albert van der Zeijden (redactie)
869 p. Valkhof Pers, € 49,50
Dit artikel is exclusief voor abonnees
