‘Benschop ist ein zweites Russland,’ zou een Duitse officier tegen een dorpsbewoonster hebben gezegd. In het Utrechtse plaatsje waren die ochtend, 13 februari 1944, tientallen verzetsstrijders opgepakt. Die hadden zich niet allemaal zomaar overgegeven. Er was geschoten en daarbij waren twee soldaten gedood. De Duitsers waren des duivels. Ze namen wraak op een manier die de Benschoppers nooit zouden vergeten.
Over de razzia bestaat nu een boek: Het verraad van Benschop. De auteur, Bram de Graaf, houdt zich normaal gesproken bezig met voetbaljournalistiek. Dat heeft hem niet belet een degelijk historisch verhaal te schrijven. Hij heeft gebruikgemaakt van verhoren en getuigenissen van betrokkenen, die zich bevinden in het Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging in Den Haag. Ook heeft hij met zo veel mogelijk ooggetuigen gesproken. Volgens De Graaf kwamen herinneringen los waarover zij zeventig jaar hadden gezwegen. Waar de ooggetuigen elkaar tegenspreken, laat de auteur de verschillende versies naast elkaar staan zonder een oordeel te vellen.
Het resultaat is een nauwkeurige reconstructie van de gebeurtenissen. De Graaf doet geen poging ze te duiden of in een context te plaatsen, maar laat de feiten voor zich spreken. Die zijn dramatisch genoeg om je als lezer te boeien en regelmatig kippenvel te bezorgen.
In Benschop, een langgerekt boerendorp in de Lopikerwaard, was een opvallend grote verzetsgroep actief. De oprichter was een jonge protestantse onderwijzer, Jan Aart van Ieperen. In 1941 begon hij met het verspreiden van het illegale Vrij Nederland. Twee jaar later zette hij een netwerk van onderduikadressen op voor jongemannen die weigerden te werken in Duitsland. Menige boerenfamilie in Benschop en omgeving nam onderduikers op. In totaal zouden zo’n tweehonderd mannen er een veilige plek vinden.
Toen het werk te zwaar werd voor Van Ieperen alleen, riep hij de hulp in van een katholieke boerenzoon, Theo Klever. Ook anderen sloten zich aan, en zo groeide de verzetsgroep. Begin 1944 kwam er versterking van een gedeserteerde Nederlandse Waffen-SS’er, Herman Struik. Dankzij zijn onverschrokkenheid en kennis van wapens werd hij de feitelijke leider. Hij leerde de verzetsmensen in Benschop schieten met de pistolen en stenguns die geallieerde vliegers ’s nachts afwierpen. Daarmee trok hij heel wat opgeschoten boerenjongens aan die maar wat graag meededen. ‘Het verzet was hun verzetje,’ zegt een van de ooggetuigen die De Graaf heeft geïnterviewd.
Hoe meer mensen betrokken raakten, hoe moeilijker het was om geheimhouding te bewaren. De Benschoppers wisten van elkaar wie onderduikers in huis had, want zij werkten mee op het land en zaten ’s zondags voor in de kerk. Toen op 4 september 1944 de bevrijding aanstaande leek, gingen alle verzetsmensen en onderduikers zelfs vrolijk samen op de foto. Honderd afdrukken werden ervan gemaakt en verspreid. Vrijwel niemand stond stil bij wat er kon gebeuren als de foto in verkeerde handen viel. De Benschopse verzetsstrijders waren zonder twijfel dapper, maar ook een beetje dom.
Niet alle dorpsbewoners waren het verzet immers goedgezind. Er waren ook NSB’ers en opportunisten bij. Dat bleek op die fatale 13 februari 1945, toen tweehonderd Duitse soldaten de uitvalswegen afsloten en de ene boerderij na de andere binnenstormden. De commandant kreeg aanwijzingen van een vermomde Nederlander, die precies wist waar ze moesten zijn.
De Duitsers arresteerden meer dan vijftig personen. Maar Klever liet zich niet levend vangen. Op het moment dat zijn schuilplaats werd ontdekt door twee Duitse soldaten, schoot hij zijn stengun op hen leeg. Hij doodde één belager, maar werd op zijn beurt dodelijk getroffen door het Duitse tegenvuur. Een soortgelijk tafereel deed zich voor op het onderduikadres van Struik. Ook hij doodde een soldaat, voordat hijzelf zijn laatste adem uitblies. Het optreden van Klever en Struik had fatale gevolgen voor de anderen. Uit wraak voor de twee dode soldaten executeerden de Duitsers zeven gearresteerde verzetsstrijders, onder wie Van Ieperen, langs de openbare weg. Passerende dorpelingen werden gedwongen naar de lijken te kijken.
De Graaf heeft het allemaal gedetailleerd, maar op een vlotte manier opgeschreven. Wel had hij meer spanning in het boek kunnen aanbrengen door pas aan het einde te onthullen wie de Benschopse verzetsgroep heeft verraden. Was het de schlemielige voedselcontroleur aan wie de boeren een hekel hadden, de NSB’er die bij de Duitse posterijen werkte, of toch de zelfingenomen burgemeester van IJsselstein? De Graaf geeft de oplossing al halverwege het boek weg. Verhaaltechnisch is dat een gemiste kans.
Toch is Het verraad van Benschop de moeite waard. Zonder het met zoveel woorden te benoemen laat De Graaf zien hoe sommige ‘gewone’ Nederlanders, die voor een ongewone situatie werden geplaatst, overgingen tot ongewone daden van menslievendheid en moed. Door historici en sociaal wetenschappers wordt veel geschreven en gedebatteerd over de vraag hoe een mens een massamoordenaar kan worden. We zouden ook eens moeten proberen uit te vinden waarom sommige mensen hun leven wagen om anderen te redden.
Het verraad van Benschop. Verzet en vergelding in een boerendorp, februari 1945
Bram de Graaf
268 p. Ambo|Anthos, € 19,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
