De oorsprong van de Nederlandse handelsgeest vinden we volgens historicus Leendert Alberts niet in de Gouden Eeuw, maar in de jaren daarvoor. In Hop beschrijft hij hoe Nederland in de late Middeleeuwen al een bloeiende bierindustrie had. De introductie van hop als bierkruid ontketende een revolutie en bood bierbrouwers ongekende mogelijkheden in binnen- en buitenland.
Waarom verdienen de Nederlandse Middeleeuwen meer aandacht?
‘De traditionele, protestants gekleurde canon laat de Nederlandse geschiedenis beginnen in de zestiende eeuw, bij de Reformatie en de Tachtigjarige Oorlog. Op economisch gebied ligt de nadruk juist op de Gouden Eeuw. De katholieke Middeleeuwen krijgen in Nederland veel minder aandacht, terwijl die periode in de Belgische geschiedenis bekendstaat als de Gouden Eeuwen.
Meer lezen over de Middeleeuwen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
In de Middeleeuwen is de blauwdruk voor de latere Republiek ontstaan. De meeste inpolderingen, kenmerkend voor het uiterlijk van Nederland, zijn in de periode 1100-1300 gedaan. Bovendien begon in de Middeleeuwen de opkomst van steden. De economische bloei van Nederland kwam al in de veertiende eeuw op gang, met graanhandel op de Oostzee, haringvisserij, en een bloeiende bierindustrie. De Gouden Eeuw was daarom slechts een versterking van wat er in de Middeleeuwen gebeurde.’
Waarom dronk men zoveel bier in de Middeleeuwen?
‘Je leest vaak dat het grachtenwater in de Middeleeuwen sterk verontreinigd was en dat mensen in feite uit open riolen dronken. Middeleeuwers zouden bier drinken omdat het veiliger was; bij bierbrouwen kook en steriliseer je het water immers. Dit is een flauwekulverhaal. De zuiverheid van het water werd juist zeer streng bewaakt. Stadsbesturen namen veel maatregelen om te voorkomen dat grachten vervuild raakten, juist in steden waar veel bier werd gebrouwen. Het water dat voor het brouwen werd gebruikt moest namelijk schoon zijn.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Er zijn een aantal redenen waarom middeleeuwers vaak voor bier kozen. Ten eerste waren er weinig andere dranken beschikbaar. Wijn en mede waren zes tot tien keer duurder dan bier. Jenever kwam pas later op de markt en koffie en thee kwamen pas in de zeventiende eeuw naar Europa. Omdat bier van graan werd gemaakt, beschouwden middeleeuwers de drank als onderdeel van de voeding. Maar bovenal gaf bier status. Dat gold niet voor water, dat dronken dieren immers ook. Hoe zwaarder en exclusiever het bier, hoe meer aanzien het de drinker gaf.’
Welke functies had bier in de middeleeuwse samenleving?
‘Omdat iedereen bier dronk, speelde het een grote rol bij allerlei festiviteiten. Zoals wij nu beschuit met muisjes eten, dronken de middeleeuwers bij het kraambed grote hoeveelheden bier. Ook bij begrafenissen ging men aan de drank. Bier werd vaak speciaal voor dat soort gelegenheden gemaakt. De drank had een sociale functie: het kon een gemeenschap binden, overeenkomsten beklinken en hiërarchie benadrukken.’
Waarom was de introductie van hop als bierkruid zo invloedrijk?
‘Door de stoffen die in hopbellen zitten, werd bier langer houdbaar. Daardoor kon het over grotere afstanden vervoerd worden en nieuwe markten bereiken. Door de houdbaarheid konden brouwers het ook in grotere hoeveelheden produceren. Middeleeuwers konden hop bovendien in tuinen of op akkers verbouwen; ze hoefden het niet te plukken of importeren. Al deze voordelen leidden tot een enorme schaalvergroting in de bierindustrie. Er kwamen nieuwe biersoorten en -merken op de markt. Bierbrouwen werd een commercieel beroep waar je van kon leven.’
Wat was de rol van Nederland in deze hoprevolutie?
‘De Noord-Duitse Hanzesteden namen het initiatief: zij waren de eersten die hopbier verkochten en het in de Lage Landen introduceerden. Duitse bieren uit steden als Hamburg en Lübeck genoten in Nederland veel aanzien en behoorden tot de meest dure en exclusieve bieren. Nederlandse brouwers gingen de Duitse bierstijlen imiteren, maakten er goedkopere varianten van en exporteerden die naar omliggende landen. Met succes: het huidige België, Noord-Frankrijk, West-Duitsland en Engeland namen het Nederlandse bier over en maakten het na.
De Belgen en Engelsen leerden het hopbierbrouwen van Nederlandse brouwers. Zo stond Nederlandse kennis aan de basis van de Engelse en Belgische biercultuur.’
‘Bier was de melkkoe van de laatmiddeleeuwse samenleving’
Waarom bemoeide het stadsbestuur zich veel met bierbrouwers?
‘Door de verstedelijking in de Middeleeuwen kregen stadsbesturen steeds meer taken. Een daarvan was het bewaken van de voedselvoorziening en -veiligheid. Bier was, net als brood, een eerste levensbehoefte. Omdat veel mensen afhankelijk waren van bier, was het voor stadsbesturen belangrijk om de beschikbaarheid en kwaliteit te waarborgen.
Bovendien werd de drank aangegrepen om belastingen te heffen. Bier was de melkkoe van de laatmiddeleeuwse samenleving. De Nederlandse Opstand tegen Filips II werd vooral met bieraccijnzen bekostigd.’
Het stadsbestuur wilde ook oneerlijke concurrentie voorkomen en werkgelegenheid eerlijk spreiden. Waren de Middeleeuwen socialer en humaner dan vaak wordt gedacht?
‘Bestuurders was er alles aan gelegen om zoveel mogelijk mensen aan het werk te krijgen. Als een paar grote ondernemingen de markt naar zich toe zouden trekken, dan zouden veel mensen hun broodvoorziening kwijtraken en tot de bedelstaf vervallen. Deze situatie wilden stadsbesturen voorkomen.
Tegenwoordig wordt vaak gedacht dat een dergelijk sociaal beleid economische groei in de weg staat. In de Middeleeuwen was dit helemaal niet het geval. De steden met de grootste bierindustrie waren ook het de eerste steden met gilden en sociale regelgeving. Dit beleid remde groei niet af, maar structureerde het juist.’
Welke rol hadden vrouwen in de Middeleeuwse brouwerij?
‘Vrouwen vervulden diverse rollen in de bierindustrie. Meestal voerden vrouwen het brouwproces uit en hadden mannen commerciële functies. Vaak gaf een echtpaar leiding aan een brouwerij, maar er waren ook zelfstandige onderneemsters, meestal weduwen. De brouwerij was aan het huis verbonden, dus werk en familieleven waren sterk met elkaar verweven. Dit veranderde door de industrialisatie in de negentiende eeuw. Bij de grote industriële brouwerijen werkten vanaf dat moment vooral mannen.
Tegenwoordig zie je bijna geen vrouwen meer in de brouwerij, terwijl de industrie weer enorm in de lift zit: in 1980 waren er nog maar veertien brouwerijen in Nederland, nu zijn dat er meer dan 800. Een mogelijke reden is dat reclamemakers bier al decennialang met mannen associëren. Maar nu het percentage vrouwen dat bier drinkt langzaam stijgt, komt daar wel verandering in.’
‘Moeten we weer middeleeuws bier gaan brouwen?’
‘Door een gebrek aan kennis zijn er nogal wat vooroordelen over middeleeuws bier: dat brouwers niet goed wisten wat ze deden en dat ze drabbig, slap bier produceerden. Gelukkig experimenteren brouwers tegenwoordig met oude recepten, en daaruit blijkt het tegenovergestelde. Het is gewoon prima bier. Je hoeft het niet per se met middeleeuwse methoden na te maken, je kunt er ook met moderne apparatuur invulling aan geven.
We zitten bovenop een rijke schat aan biercultuur, waarom zouden we die niet openmaken?’
Hop. De eerste bierrevolutie in Nederland.
Leendert Alberts
392 p. Prometheus, €22,50
