‘Ik wilde weten hoe het was, out there’

Michael Palin, bekend van Monty Python en van reisprogramma’s voor de Britse tv, vertelt in zijn boek Erebus over de avontuurlijke reizen van een negentiende-eeuws zeilschip. In gesprek met Historisch Nieuwsblad legt hij uit waarom hij dit boek heeft geschreven: ‘De hoofdpersonen, James Clark Ross en John Franklin, voeren naar gebieden waar nog nooit iemand was geweest en stonden enigszins buiten de samenleving. Dat spreekt me aan: het idee om te ontsnappen aan de beperkingen van thuis. Uit je comfortzone komen prikkelt je hersenen en je lijf.’

HMS Erebus begon zijn bestaan als oorlogsschip, maar kwam vooral in actie tijdens expedities naar de zuid- en de noordpool onder leiding van Ross en Franklin. ‘Als kind was ik al aangetrokken door dit soort verhalen,’ vertelt Palin. ‘Ik hield van geschiedenis en las graag romans over het verleden.’ Hij herinnert zich de verhalen over de verzonnen Britse zeeofficier Horatio Hornblower en diens avonturen tijdens de Napoleontische oorlogen. ‘Dat waren mooie escapistische boeken. Ze speelden op de wijde wereldzeeën, en gaven me het gevoel dat ik overal ter wereld heen kon gaan. Ik wilde graag weten hoe het was, out there.’

Catastrofe

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

Er kwamen andere zaken tussendoor, zoals Monty Python. ‘Dat is een andere kant van mij. Maar ook in die jaren vond ik geschiedenis en geografie nog interessant. Onze films The Holy Grail en Life of Brian waren allebei gebaseerd op historische verhalen, en dat was geen toeval. Ik heb in mijn leven heel verschillende dingen gedaan, afhankelijk van wat er op mijn pad kwam. My curiosities are endless.’

Palin las voor het eerst over de Erebus toen hij in 2013 onderzoek deed naar wetenschapper Joseph Hooker, die als jongeman op het schip naar onbekende gebieden in Antarctica was gevaren. De expeditie was bedoeld om metingen te doen aan het magnetisch veld van de aarde. ‘Die reis naar het zuiden was een succes, maar de laatste tocht van de Erebus, naar het noorden, werd een catastrofe.’ In 1849 gingen Ross en Franklin op zoek naar een noordwestelijke doorvaart van de Atlantische naar de Stille Oceaan. Tijdens deze reis verdween de Erebus, met 129 man aan boord. Pas in 2014 zou het schip worden gevonden – op de bodem van Canadese wateren.

‘Franklin stond bekend als de man die zijn laarzen opat’

‘Dat drama, van het eerste succes en de uiteindelijke ramp, wilde ik vertellen,’ zegt Palin. ‘En ik wilde zo veel mogelijk weten over de bemanning. Hoe die mannen heetten, waar ze vandaan kwamen, hoe de tochten voor hen waren. Soms kreeg ik een direct inkijkje in die tijd. Iemand schreef me dat zijn opa vertelde dat zíjn vader – de overgrootvader, dus – als klein jongetje de Erebus had gezien toen het nog op de Theems lag, klaar om te vertrekken naar de noordwestelijke doorvaart. Veel later herinnerde hij zich nog dat het schip nogal stonk. Dat soort dingen vind ik prachtig.’

Minzaam en dapper

Vaker moest Palin het doen met officiële verslagen van Ross en Franklin. ‘Die waren behoorlijk formeel, omdat ze thuis door allerlei mensen zouden worden gelezen. Vooral Ross was in zijn verslagen erg terughoudend met emoties, maar op één moment kreeg ik een persoonlijker beeld. Dat was na een bezoek aan Antarctica, tijdens een diner met een ander bemanningslid, Francis Crozier, en de dochter van de admiraal van Kaapstad. Die dochter schreef achteraf dat de handen van Crozier en Ross hevig trilden. Ze vroeg waarom en Ross antwoordde dat het kwam door één nacht in Antarctica, toen daar bijna een catastrofe had plaatsgevonden.’

‘Ik bewonder Clarke Ross zeer, vooral de manier waarop hij leiding gaf aan de expeditie. Hij besloot op Antarctica bijvoorbeeld door het pakijs te varen – terwijl hij op een zeilschip zat, zonder motor. Ze waren overgeleverd aan de wind. Niemand was ooit zo zuidelijk geweest, maar hij ging verder. Daarmee stelde hij de levens van zijn mannen in de waagschaal, en zijn eigen reputatie.’

Franklin, die aan het hoofd stond van de laatste, noordelijke tocht van de Erebus, hield volgens Palin vooral van het goede leven, van eten en drinken. ‘Hij wilde dat de officieren zo vaak mogelijk met hem mee dineerden. Hij was een vriendelijke en minzame man. Maar ook dapper. Hij was al eerder naar de noordpool geweest, met een rampzalige expeditie over land. Hij leed daar vreselijke honger en stond daarna bekend als “de man die zijn laarzen opat”.

Sodomie

‘Franklin was al aan de oude kant toen zijn expeditie met de Erebus begon en ik weet niet of hij was meegegaan als zijn vrouw er niet was geweest. Lady Franklin was een drijvende kracht in het verhaal. Ze had zo veel energie, zo veel ambitie, en ze probeerde via haar man succes te bereiken. En, gelukkig voor mij, ze had humor en schreef amusante brieven. Toen de Erebus verdween, was zij een van de eersten die pleitte voor expedities om de bemanning op te sporen, alsof ze meteen instinctief wist dat er iets mis was gegaan. Tegelijkertijd wilde ze het niet geloven. Ze aanvaardde pas dat haar man dood was, toen dat in 1854 werd bewezen, jaren nadat hij vermist was geraakt. Toen stak ze al zijn energie in zijn nagedachtenis.’ Er kwam een indrukwekkend standbeeld in Londen voor deze ‘Grootste Poolreiziger’.

‘Ik was bang dat ik afgemaakt zou worden door echte historici’

Over de minder prominente leden van de expeditie vertellen de officiële verslagen weinig. ‘Ik wilde weten hoe hun levens eruit zagen en vroeg me bijvoorbeeld af of die mannen seks met elkaar hadden. Dat lag voor de hand tijdens al die maanden op zee, maar ik las er niets over. Behalve toen ze op de Falklandeilanden waren. Toen beschuldigde een jong bemanningslid een gaucho van sodomie. Er volgde een rechtszaak, waarin de gaucho werd vrijgesproken omdat de jongen de beschuldiging had verzonnen. Vervolgens werd de rest van de bemanning ontzettend kwaad op die jongen. Hij werd geslagen en de mannen vonden dat hij moest worden gegeseld of zelfs gedood. Die felle boosheid suggereert dat er seks tussen mannen plaatsvond en dat daar vooral niet over gesproken moest worden. Zolang je het er niet over had, werd het getolereerd – denk ik.

Behulpzaam

Veel van de persoonlijke verhalen in het boek kwam Palin op het spoor dankzij hulp van kenners en familieleden. ‘Ik had nog nooit een geleerd boek als dit geschreven en dacht dat je daarvoor een leger van onderzoekers nodig had die de archieven in gingen. Maar ik besloot mijn eigen onderzoek te doen en contact te leggen met de experts in bibliotheken en archieven. Toen bleek al snel dat mensen heel behulpzaam waren. Ze brachten me bijvoorbeeld in contact met familieleden van Ross of die van Franklin, die nog documenten over de reis hadden.’

‘Het heeft 18 maanden geduurd om het boek daadwerkelijk te schrijven en dat kostte nogal wat moeite. Ik was bang dat ik afgemaakt zou worden door echte historici, die zich zouden afvragen wat een komiek op hun terrein deed. En ik vond het moeilijk me voor te stellen dat het boek lezers zou amuseren. Maar toen het er was, bleken de kenners heel complimenteus en het boek is goed ontvangen.’