2 delen, 524 + 452 p. Bert Bakker, euro 31,50
Het is slecht gesteld met het postkolonialisme in Nederland. Waar in Engels- en Franstalige gebieden stevig wordt gedebatteerd over de zin en onzin van dit begrip en de daarbij horende ideeën, zijn dergelijke discussies in Nederland zo goed als afwezig. Dat is vreemd, omdat Nederland verhoudingsgewijs meer (post)koloniale immigranten herbergt dan welk ander Europees land ook. Merkwaardig genoeg lijkt Nederland weinig gevoelig voor de grote culturele diversiteit binnen de grenzen. De Nederlands-Indische, Surinaamse, Antilliaanse, en in hun kielzog Nederlands-Marokkaanse auteurs hebben een eigen hoekje gekregen in de literatuur, maar geven onder het publiek nauwelijks aanleiding tot discussie over hun bijdrage aan het karakter van de Nederlandse literatuur en samenleving.
In kringen van de literatuurwetenschap woedt al wel enige tijd een discussie over de culturele erfenissen van het kolonialisme. Het uitgangspunt van het `postkolonialisme’ is de erkenning dat het kolonialisme van de negentiende en twintigste eeuw blijvende sporen heeft nagelaten in de verhouding tussen het Westen en het niet-Westen, en dat het culturele zelfbewustzijn in de voormalige koloniën sterk is ondermijnd.
De Leidse anglicist Theo D’haen bundelde niet minder dan 29 artikelen over de koloniale en postkoloniale literatuur in Europa en daarbuiten. Tezamen geven de stukken een fascinerend overzicht over de literatuur uit en over Indië, Suriname en de Antillen, van Portugal tot Haïti, van België tot Zuid-Afrika.
Er is wel wat af te dingen op de uitgangspunten voor de bundels. Merkwaardig is bijvoorbeeld de beperking tot de literatuur die in een van de Europese talen is geschreven. De gedachte was wellicht dat de schrijvers die zich uitdrukken in de taal van de voormalige overheerser zich meer rekenschap geven van de geschiedenis en van de machtsrelaties tussen (ex-)kolonie en moederland. Hiermee valt het Aziatische continent grotendeels buiten het boek, omdat de koloniale taalpolitiek daar om allerlei redenen minder goed aansloeg. Alsof er in de buiten-Europese talen geen weerslag te vinden is van de vroegere koloniale verhoudingen. Het punt is natuurlijk dat deze literatuur het moederland slechts mondjesmaat en vaak met sterke vertraging bereikt.
Marginalen
Het gaat in het postkolonialisme vooral om de tegenstellingen tussen de blanke Europese overheerser (en diens literatuur) en de `terugschrijvende’, niet-blanke voormalige overheersten. Bij de laatsten horen ook de migranten in de westerse samenlevingen, die geacht worden aan eenzelfde culturele vertwijfeling onderhevig te zijn als schrijvers in voormalige koloniën – vandaar dat er een artikel is gewijd aan Nederlands-Marokkaanse schrijvers, en vier stukken de literatuur behandelen van minderhedengroepen in de Verenigde Staten. Dit leidt tot een sterk gepolariseerd beeld van de wereld, waarin koloniale hegemonisten en gekoloniseerde marginalen tegenover elkaar staan.
Historici hebben een wat moeizame relatie met de literatuur, net als met film en andere kunstvormen. Dat is jammer, want literatuur heeft een sterk signalerende werking. Romans zijn bovendien doorgaans uitstekende graadmeters voor veranderende mentaliteiten.
Voor wie het wil zien. Buitengewoon ironisch is daarom het reclamepraatje op de achterkant van Europa buitengaats: `De liefhebber van verre paradijzen en exotische literatuur zal veel genoegen beleven aan dit boek.’ Een fraaie illustratie van wat het kolonialisme betekende voor de meeste mensen in Europa – de thuisblijvers – en kennelijk nog steeds betekent: een sterk verhaal, een ver paradijs. Hier weerspiegelt zich de `achter groene horren’-mentaliteit van Nederland en zijn uitgevers.
Remco Raben is Indië-specialist bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
