Anton van Hooff:
‘Wat de paus in Straatsburg verkondigde, is al zo vaak beweerd. Cultuurpessimisme is van alle tijden. De oude Romeinen spraken al bezorgd over de mundus senescens of “ouder wordende wereld”. Ook in het Interbellum kenden de Europeanen periodes van intens cultuurpessimisme. Daaraan danken wij invloedrijke boeken als Oswald Spenglers Untergang des Abendlandes en Opstand der horden van Ortega y Gasset.
Ook na de Tweede Wereldoorlog werd Europa overspoeld door een golf van cultuurpessimisme. Met grootschalige emigratie naar andere continenten als gevolg. Wat de paus in werkelijkheid lijkt te betreuren is de ondergang van de katholieke kerk in Europa. Europa is de bakermat van het rooms-katholicisme, maar verliest hier overal snel terrein. Zelfs in traditioneel ultrakatholieke naties als Polen en Ierland.
Natuurlijk mag het Europese project meer elan krijgen. De crisis met Rusland maakt duidelijk dat Europa in politiek en militair opzicht nog steeds geen gezamenlijke vuist kan maken. Maar we mogen best optimistisch zijn. Kijk eens wat deelname aan de EU in Midden- en Oost-Europa heeft voortgebracht. Niet alleen is de levensstandaard er sterk verhoogd, de bevolking is ook veel kritischer geworden. Net als de wording van de Nederlandse Republiek is die van Europa een proces van vallen en opstaan.’
Ruth Oldenziel:
‘Het is enorm jammer dat de paus zo’n clichébeeld van Europa presenteert. Op zijn toespraak valt niet alleen inhoudelijk veel af te dingen, het is ook behoorlijk seksistisch om Europa te omschrijven als een “onvruchtbare grootmoeder”. Juist een paus die tegen het materialisme strijdt, zou moeten weten hoe belangrijk de informele bijdrage van grootmoeders aan onze economie en samenleving is. Als mantelzorger, als kinderoppas of bij het overdragen van normen en waarden.
De paus heeft het over de afgenomen religiositeit van Europeanen. Hij baseert zich daarbij op de officiële cijfers over kerkgang en traditionele vormen van geloof. Maar juist dit soort onderzoeken is doorgaans zeer onbetrouwbaar. In veel landen buiten Europa kun je niet openlijk over je religieuze overtuigingen spreken. En het lidmaatschap van een kerk zegt niks over de wijze waarop iemand zijn religie beleeft.
Ik zou zelfs durven stellen dat de Europese jeugd minder materialistisch is dan de oudere, vaak in armoede opgegroeide generaties. Zo hechten Europese jongeren veel minder dan hun ouders aan het bezit van een auto. Ze beschouwen die niet langer als een statussymbool. En ze zijn zeker niet materialistischer dan bijvoorbeeld Aziatische jongeren. Bovendien hebben juist in Europa de niet-materiële mensenrechten uitdrukking gevonden in de rechtspraktijk.’
James Kennedy:
‘Het is altijd problematisch om een continent in biologische termen te beschrijven. Maar de paus heeft wel een punt. In de eerste plaats omdat er geen continent is waar de mediane leeftijd zo hoog is. In de meeste West-Europese landen komt deze ruim boven de veertig uit. Oost-Europa komt daar al aardig bij in de buurt.
Ten tweede omdat hij de terechte vraag opwerpt of “Europa” nog wel ergens voor staat. Niet geheel toevallig waren veel grondleggers van de EU katholiek – mannen als Schuman en Adenauer. Zij stelden zich de Europese Unie niet alleen voor als een politieke en economische, maar ook als een morele gemeenschap die was gebaseerd op sociaal-christelijke waarden. Alleen zo zou kunnen worden afgerekend met de oorlogen en de tirannie uit het recente Europese verleden.
Deze gedeelde waarden zouden Europa doen uitstijgen boven de deelbelangen van de individuele natiestaten. Maar die nationale deelbelangen zijn nooit overwonnen, mede door de wijze waarop de Europese instituties functioneren. Bovendien zijn Europeanen door welvaart en materialisme nog nauwelijks in staat antwoord te geven op diepere levensvragen. Zoals er ook nog maar weinig bereidheid bestaat tot persoonlijke opoffering op basis van een overtuiging. Wat zich onder meer uit in de wijze waarop Europa met het vluchtelingenprobleem omgaat.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
