Toen Ivan Dobrobabin, veteraan van het Rode Leger, eind 1945 terugkeerde in zijn woonplaats, trof hij een standbeeld aan van zichzelf. Hij zou een van de 28 helden zijn die zich in de herfst van 1941 onder aanvoering van generaal Panfilov hadden doodgevochten tegen een immense overmacht, waarbij zij zo veel mogelijk ‘Duitse fascisten’ hadden meegesleurd in de dood. In werkelijkheid was Dobrobabin krijgsgevangen gemaakt.
Hoewel Dobrobabin al snel was ontsnapt en weer had meegevochten, betekende zijn krijgsgevangenschap dat hij in de ogen van Stalin een verrader was. Standbeeld of niet, Dobrobabin verdween voor negen jaar in de Goelag.
Hoewel ook in democratische landen in oorlogstijd de waarheid vaak sneuvelt, is de oorlogspropaganda in dictatoriaal geregeerde landen nog veel leugenachtiger en fantastischer. Vooral het door Joseph Goebbels geleide propagandaministerie van het Derde Rijk geniet wat dit betreft een grote reputatie. Over het functioneren van de propaganda in de Sovjet-Unie is veel minder bekend.
Uit Motherland in Danger van Karel Berkhoff, verbonden aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, blijkt dat de Sovjet-Unie onder Stalin als het ging om nieuwsvoorziening en propaganda een veel ‘totalitairder’ karakter had dan nazi-Duitsland.
Zo werd in Duitsland weliswaar in 1939 het luisteren naar buitenlandse radiozenders strafbaar, maar was in de Sovjet-Unie het bezit van een radiotoestel al verboden. Bovendien had Goebbels niet het volledige monopolie over de nieuwsvoorziening, terwijl Stalin zich hoogstpersoonlijk bezighield met bioscoopjournaals, radio-uitzendingen en krantenartikelen. Het door sommige historici geschetste beeld dat de controle en repressie tijdens de oorlog minder werden, wordt door Berkhoff afgewezen.
De boodschap van Stalins oorlogspropaganda was veel harder dan die in andere landen: je opofferen voor het ‘moederland’ was gewoon je plicht als Sovjetburger. Dat aan de ‘panfilovieten’, onder wie Ivan Dobrobabin, zoveel aandacht werd besteed was een uitzondering. Er werden in de Sovjetpropaganda relatief weinig helden verheerlijkt. Anders dan in de nazipers werden militairen die het er levend vanaf hadden gebracht niet bejubeld. Volgens Berkhoff was de houding van de Sovjetpropaganda het best te vergelijken met die van de SS, dus de meest fanatieke nazi’s.
Hoewel vooral na de oorlog veel etnische minderheden vervolgd zouden worden, viel het ‘russocentrische’ karakter van de oorlogspropaganda mee. Stalin, zelf een Georgiër, drong aan op het gebruik van het relatief nieuwe begrip ‘moederland’ in plaats van ‘Rusland’. Ook niet-Russische Sovjetburgers moesten het gevoel krijgen dat ze erbij hoorden en dat het hun plicht was de Sovjet-Unie te verdedigen.
Terwijl al voor de oorlog de journalistiek ten dienste van de propaganda stond en ‘mobilisatie’ belangrijker werd geacht dan ‘voorlichting’ – zo kregen de Sovjetburgers nagenoeg niets te horen over het fascisme in Europa –, nam dit na de Duitse inval nog groteskere vormen aan. Tijdens de eerste twee rampzalige maanden van de oorlog werd van geen enkele stad gemeld dat die door de Duitsers was ingenomen. Ook over de Shoah en de oorlogsinspanningen van de westerse bondgenoten werd zo goed als gezwegen. Zorgvuldig werd het beeld gecreëerd dat de Sovjet-Unie in haar eentje het nazistische beest versloeg. Deze propaganda was zo succesvol dat veel Russen dit nog altijd geloven.
Motherland in Danger. Soviet Propaganda during World War II
Karel C. Berkhoff
Harvard University Press, € 34,50
