Nieuwe Canon oogt evenwichtig, maar soms geforceerd

De politieke en maatschappelijke druk was groot: er moesten meer vrouwen en ‘zwarte bladzijden’ in de Canon van Nederland. Een jaar lang werkte een commissie onder leiding van James Kennedy aan een herziening. De nieuwe Canon blijkt gerijpt en genuanceerd. Maar de poging tot meer gendergelijkheid doet geforceerd aan. We vroegen de commissievoorzitter om uitleg.

Weet u het nog? Hoe het idee van een nationale canon ooit begon? In 2005 constateerde de Onderwijsraad een tekort aan ‘aandacht voor de “canon” als uiting van onze culturele identiteit’. Met canon werden waardevolle onderdelen van onze cultuur en geschiedenis bedoeld, die via het onderwijs bij de nieuwe generaties terecht moesten komen. Ook zou de canon een positief effect kunnen hebben op de integratieproblematiek en de ‘nationale identiteit’ versterken.

Onder leiding van Frits van Oostrom toog een commissie aan het werk en presenteerde in 2006 de Canon van Nederland: 50 vensters die in een vrolijk slingerende tijdlijn kernpunten uit de Nederlandse geschiedenis markeerden. De canon was primair bedoeld voor het primair en voortgezet onderwijs. Hoewel er direct na lancering flinke kritiek op de canon kwam (iedereen miste wel iets of iemand) was het concept een succes en raakte al snel ingeburgerd. Iedere regio ging aan de slag met zijn eigen tijdlijn, compleet met blauwe wandkaart en slingerende tijdlijn.

Het grootste bezwaar lag in de verhouding tussen man en vrouw. Van de 50 vensters telden er maar 3 een vrouw. Ook klonk er steeds luider commentaar op het aandeel ‘zwarte bladzijden’ in de Canon. Er zou een veel te rooskleurig, nationalistisch beeld van een glorieuze natie zijn geschetst.

Hoe is dat nu? Wat is er anders dan in 2006? Het meest opvallend is dat de Canon mild is aangepakt. Tien vensters zijn vervangen, vier aangepast en 36 gelijk gebleven. (Zie het kader onderaan voor een volledig overzicht van de wijzigingen). Daarnaast zijn alle toelichtende teksten grondig aangepakt. Het is allemaal volgens het boekje gebeurd, maar de poging tot gendergelijkheid doet wat geforceerd aan. Wat doet Maria van Bourgondië in de Canon? Waarom staat Annie M.G. Schmidt er nog in? Kan Marga Klompé Willem Drees vervangen als vertegenwoordiger van de verzorgingsstaat? En is Het Oranjegevoel, geïllustreerd door het vrouwenvoetbalteam, nou echt een niet te missen aspect van de Nederlandse geschiedenis en cultuur?

Afgezien van dat bezwaar is het geheel goed doordacht. Maar heeft het hele idee van een canon eigenlijk wel nut? In 2018 onderzocht Historisch Nieuwsblad hoe het gesteld is met de historische kennis van de gemiddelde Nederlander. We stelden kennisvragen op aan de hand van de Canon. Het bleek met de geschiedeniskennis van de gemiddelde Nederlander nog even droevig gesteld als in 2008, toen we hetzelfde onderzoek uitvoerden. Beide keren kwam het rapportcijfer niet hoger dan 5,2. Jongeren van 14 tot 18 jaar scoorden zelfs een dikke onvoldoende: ondanks de implementatie van de Canon van Nederland in het geschiedenisonderwijs kwamen de scholieren niet hoger uit dan 4,4. Waarom hebben we een Canon als die geen effect lijkt te hebben? We vroegen het commissievoorzitter James Kennedy.

Hoe verklaart u deze lage rapportcijfers?
‘Het is natuurlijk maar de vraag wat de uitkomst zou zijn geweest zonder de Canon, misschien was het resultaat dan nog wel slechter geweest. Kennisoverdracht staat sowieso onder druk, we varen in een moeilijke tijd. Het is echt nodig dat kennis van geschiedenis weer meer naar voren wordt gehaald, en daarvoor is een betere inbedding in het onderwijs noodzakelijk. Als jullie het onderzoek in 2028 herhalen, heb ik goede hoop dat de rapportcijfers een verbetering gaan laten zien.’

Was het afschaffen van de Canon ook een optie die jullie als commissie hebben besproken?
‘We hebben wel degelijk een debat gehad over het bestaan van de Canon. Maar onder docenten bleek er geen animo te zijn om het geheel af te schaffen. Slechts 15% van de leraren in het basisonderwijs was überhaupt voorstander van een inhoudelijke herziening. Van de docenten in het voortgezet onderwijs gaf de helft aan dat de Canon herijkt zou moeten worden. Grote herzieningen bleken dan ook niet nodig. We hebben bijvoorbeeld niet gekozen voor aanpassing van het aantal vensters en hebben ook de structuur van de Canon niet overhoop gehaald. Het is een bescheiden herziening geworden.’

Sinds het verschijnen van de Canon in 2006 is identiteitspolitiek steeds belangrijker geworden. Is de Canon een vorm van nationale-identiteitspolitiek?
‘Het is duidelijk dat de Canon voor sommigen fungeert als identiteitsbevorderend. We kunnen er niet omheen dat het als een identiteitsbepalend instrument kan worden gebruikt. Maar dat is niet iets waar wij als commissie voor staan.’

Uw voorganger Frits van Oostrom noemde ‘nationale identiteit’ een gevaarlijk begrip. Deelt u zijn mening?
‘Ja, ook ik vind het een gevaarlijk begrip. Sommige vormen van saamhorigheid kunnen goed zijn, maar als het gebruikt wordt als een vorm van cultuurpolitiek dan wijs ik dat af. De Canon kan vanuit zijn onderwijstaak overigens wel iets betekenen voor nieuwe Nederlanders. Daarom hebben we ook geprobeerd de teksten toegankelijk en begrijpelijk te schrijven. Maar het moet niet zo zijn dat je je als nieuwkomer maar te voegen hebt naar onze culturele maatstaven.’

Er is de laatste jaren veel kritiek geweest op de Canon. Minister Van Engelshoven van OCW probeerde uw commissie op te dragen meer aandacht aan de zogenaamde zwarte bladzijden te besteden, maar werd teruggefloten door de Kamer. Televisiemaker Arjen Lubach maakte heel succesvol gehakt van de Canon, de zogenoemde ‘zwarte bladzijden’ zouden vergeten zijn. U stelt echter dat de Canon al behoorlijk evenwichtig was in het agenderen van zwarte bladzijden. Zat Arjen Lubach er compleet naast?
‘Nou, door het optreden van Lubach leek het alsof de slavernij niet in de Canon was opgenomen en dat was onjuist. Net als het onjuist was om te stellen dat er nauwelijks zwarte bladzijden in zaten. Dat bleek een vrij wijdverspreide misvatting te zijn en die wilden we rechtzetten. In de nieuwe Canon zijn maatschappelijke thema’s net wat pregnanter aanwezig. We hebben een eigen benadering gekozen en het vooral gezocht in meerstemmigheid. Wij laten de notie van zon- en schaduwkanten liever achterwege.’

Afgelopen weken is gebleken hoe sterk racisme nog gevoeld wordt, ook in onze samenleving. Er wordt fel geprotesteerd tegen standbeelden en andere zichtbare overblijfselen van het koloniaal verleden. Heeft de felheid u verbaasd? En stel dat de Canon pas eind van dit jaar gepresenteerd zou worden, zou hij er dan anders uit hebben gezien? Zou Michiel de Ruyter er dan nog in staan?
‘Dat zijn interessante vragen. Binnen onze commissie leefde het besef van stelselmatig racisme, dat was voor ons geen nieuwe waarneming. De kracht van de protesten heeft ons verbaasd, niet de onderliggende redenen. Maar of we de Canon hadden veranderd? Daar twijfel ik over. De vraag is eerder hoe de Canon er over twee jaar uit zou gaan zien, als we weten wat de protesten ons hebben gebracht en welke nieuwe onderzoeksvragen eruit zijn voortgekomen. We zoeken het meer in de nuancering. Neem Michiel de Ruyter. Zijn rol wordt in de nieuwe Canon ter discussie gesteld, de toelichtende tekst is wezenlijk anders dan voorheen.’

Minister Van Engelshoven heeft ook gezegd dat er meer vrouwen in de Canon moeten. Dat was een duidelijke politieke opdracht aan de herzieningscommissie. De Tweede Kamer heeft vervolgens gezegd dat de politiek geen invloed mag hebben op de Canon. Daarmee is de uitspraak van de minister teruggenomen. Toch is het overduidelijk dat de commissie zich in bochten heeft gewrongen om er vrouwen in te schrijven.
‘Welnee, we hebben ons helemaal niet in bochten gewrongen. De wens om meer vrouwen op te nemen was zeer nadrukkelijk aanwezig binnen de hele commissie en zeker niet politiek gemotiveerd.’

Maar is het niet gek om Karel V in te wisselen voor Maria van Bourgondië? Denkt u dat er iemand, behalve binnen een kleine kring van specialisten, ooit van haar heeft gehoord?’
‘Maria van Bourgondië vertegenwoordigt de overschakeling van de Bourgondiërs naar de Habsburgers. De Bourgondiërs waren voorheen volledig afwezig binnen de Canon, en met Maria hebben we beide dynastieën. Ook konden we zo iets vertellen over de positie van vrouwen in die tijd: ze tellen tegelijkertijd wel en niet mee. We hebben laten zien dat Maria een speelbal is binnen de hogere machten van haar tijd. En daarbij: de Canon is er niet om algemeen bekende namen en tijden te bevestigen, maar ook om nieuwe wegen in te slaan.’

In een interview in Maarten! in 2019 zegt u: ‘Annie M.G. Schmidt is een van de vensters waar leraren de meeste moeite mee hebben. Schmidt staat net als elk venster voor iets groters, maar de kritiek luidt dat er eigenlijk te weinig achter zit.’ Waarom staat ze er nog steeds in?
‘Ook hier is de toelichtende tekst wezenlijk aangepast en dat moest ook echt anders. Zo belichten we nu ook de rol die ze speelde binnen de kinderliteratuur.’

Het nieuwe venster gewijd aan Anton de Kom wordt in uw rapport genoemd als de vernieuwing die het meest in het oog springt. Was zijn afwezigheid de meest in het oog springende misser van de oude Canon?
‘Nee dat denk ik niet, dat was naar ons idee niet een grote omissie. Wel wilden we vele vormen van etniciteit naar voren halen. En sowieso geldt voor de tien vensters die we vernieuwd hebben dat daar geen hiërarchie in zit. We proberen niet te denken op vensterniveau, maar we kijken naar het totaalbeeld. Over alle vensters hebben we uitgebreid gediscussieerd, ook over het venster Het Oranjegevoel. De hele commissie vond sport belangrijk, en daarbij wilden we ook wat luchtiger afsluiten.’

Welke kritiek verwacht u op uw herzieningswerk?
‘Wat we verwachten is dat mensen altijd iets zullen missen en we ter verantwoording worden geroepen voor bepaalde vensters die er nu uit zijn. Maar ik hoop vooral dat de mensen de toelichtende teksten echt goed gaan lezen. Daarin komt de rijke verscheidenheid van Nederland echt naar voren.’ 

De vernieuwde canon is online te bekijken.

Tien vensters zijn nieuw: Trijntje, Jeroen Bosch, Maria van Bourgondië, Johan van Oldenbarnevelt, Sara Burgerhart, Anton de Kom, Marga Klompé, De gastarbeiders, Kolen en gas en Het Oranjegevoel.

Van vier vensters uit de eerste Canon blijft het icoon behouden, maar is de titel en soms ook de invalshoek meer of minder aangepast. De Beeldenstorm wordt De Opstand, De VOC wordt VOC en WIC, Verzet tegen kinderarbeid wordt Het Kinderwetje van Van Houten, Suriname en de Nederlandse Antillen wordt Het Caribisch gebied.

Van 36 vensters uit de eerste Canon zijn titel en icoon ongewijzigd gebleven. Wel zijn bij al deze vensters de inhoud en de verwoording opnieuw tegen het licht gehouden.

Tien vensters verdwijnen uit de Canon van Nederland: Floris V, Karel V, De Republiek, Grachtengordel, Buitenhuizen, De Stijl, Willem Drees, Crisisjaren, Veelkleurig Nederland en De gasbel. Deze laatste is vervangen door Kolen en gas, om zo ook Limburg nadrukkelijk in beeld te kunnen brengen.

Daarnaast zijn alle vijftig toelichtende teksten opnieuw opgesteld en zijn de zogenoemde hoofdlijnen aangepast: deze zijn teruggebracht van veertien naar zeven. Deze thema’s moeten door hun diachrone benadering samenhang bieden aan de vijftig vensters.