Het is een ernstig misverstand dat religie in onze dagen weer in zou zijn. Het is eerder omgekeerd: godsdienst is voor veel mensen een zo vreemd verschijnsel geworden dat ze gefascineerd zijn dat er toch nog mensen zijn – moslims, orthodoxe christenen – die er nog iets aan doen. Het is de religie van anderen die de aandacht trekt.
In die hedendaagse belangstelling voor andermans religiositeit past ook de grote opgang van het boek van Michael Burleigh over religie en politiek in de ‘lange negentiende eeuw’, de tijd van de Franse Revolutie tot aan de Eerste Wereldoorlog. Het boek is onder veel loftuitingen bedolven en de flap bezweert dat het briljant, vlijmscherp, diepgravend, meeslepend en nog veel meer is.
Dat zou ik zeker niet wagen te weerspreken, maar toch moet ik bekennen dat ik geen idee heb waar het boek over gaat. Ja, natuurlijk, in enkele grote lijnen valt wel te schetsen wat er zo allemaal aan de orde komt. Het verhaal begint bij de Franse Revolutie en de pogingen om af te rekenen met de bestaande christelijke religie en alternatieve religieuze vormen op te zetten; gaat dan over de restauratieperiode, waarin het verbond van troon en altaar nog eens krachtig vernieuwd werd; behandelt vervolgens de religieuze aspecten van nationalisme en socialisme; en werkt dan nog een reeks zaken af, waaronder de verhouding van de kerken tot de industriële revolutie.
En bij dat alles gaat het natuurlijk om het religieuze aspect. Maar daar begint ook het probleem. Wat verstaat Burleigh nu eigenlijk onder religie? Het is waar dat in veel collectieve bewegingen in de laatste twee eeuwen een soort religieuze koorts stak, maar zijn het daarmee ook religies? Typerend is bijvoorbeeld deze zin: ‘Het nationalisme was in de negentiende eeuw de grootste, meest alomtegenwoordige en meest invloedrijke kerk, al vonden de meeste mensen dat ze hun staatsburgerschap heel goed konden combineren met de uitoefening van hun christelijke, joodse of andere geloof.’ Met permissie, maar dit is flauwekul. In het tweede deel van de zin neemt Burleigh in feite de bewering uit de eerste helft terug. Het nationalisme had misschien wel godsdienstige ondertonen en sommige rituelen doen wel denken aan de kerkelijke cultus, maar de essentie is uiteraard dat het nationalisme geen instituties kende waar je elke week kon deelnemen aan de eredienst. Het was geen kerk.
Kortom, de verhouding tussen Kerk en Staat en tussen religie en politiek veranderde behoorlijk in de negentiende eeuw, en Burleigh heeft daar vele boeiende verhalen over te vertellen. Aan een heldere analyse komt hij echter niet toe, omdat hij al te gemakzuchtig veel te veel onder het begrip ‘religie’ vat. Hij heeft het wel expliciet over politieke en burgerlijke religie (civil religion), maar vergeet kennelijk dat je dan juist steeds twee woorden nodig hebt om zowel het verschil als de overeenkomst met traditionele christelijke godsdienstigheid aan te geven. Als mensen zich maar ergens meer dan gezond is collectief over opwinden, noemt Burleigh dat al religie.
Hij heeft wel een punt. Politiek liet je vanouds passief over je heen komen: je respecteerde de wet en betaalde belastingen. Religie deed veel meer een beroep op je persoonlijke leven: je knielde, bad, zong mee en leerde de belangrijkste teksten uit je hoofd. Toen de politiek moderner en democratischer werd, vroeg ze ook meer dergelijke betrokkenheid in de vorm van nationale feesten, verkiezingen en zo meer. Vandaar dat religie en politiek – niet Kerk en Staat! – meer in elkaars vaarwater kwamen.
Maar ook al komt Burleigh nergens aan een heldere vraagstelling of zakelijke analyses toe, zoals een bekend historicus op dit terrein als Hugh McLeod die wel biedt, hij is wel een enorme verteller. Het boek is grillig en het gaat echt niet over heel Europa, maar vooral over Frankrijk, met soms onverwachte overstapjes naar Engeland, Duitsland en een hoofdstuk lang Rusland, maar wie van mooie verhalen houdt en zich graag langs onverwachte landschappen laat meevoeren, kan hier zijn hart ophalen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
