Herman Pleij, oud-hoogleraar historische Nederlandse letterkunde, is geïnspireerd door de humanist Desiderius Erasmus. Hij schreef het boek Erasmus en het poldermodel, geeft lezingen en maakte een tentoonstelling over de filosoof.
Weet u nog wanneer u kennismaakte met Erasmus?
‘Ik werkte aan mijn proefschrift over middeleeuwse carnavalsteksten, Het gilde van de blauwe schuit. Het was onvermijdelijk dat ik met Erasmus in aanraking zou komen, want hij geeft in zijn meesterwerk Lof der zotheid uit 1511 uitdrukking aan de zotheidscultuur die ik bestudeerde.’
Wat trof u in zijn werk?
‘Erasmus gaat enorm tekeer tegen de gevestigde orde. In Lof der zotheid hekelt hij het najagen van eigenbelang en zelfverrijking, maar dat doet hij op een buitengewoon geraffineerde manier. Wat ik knap vind, is dat hij je steeds op het verkeerde been zet. Hij laat in het midden of je de vrouwelijke hoofdpersoon, een zottin, serieus moet nemen. Het was de tijd van het absolutisme; het was riskant om de paus en de katholieke autoriteiten te bekritiseren. Het was daarom geniaal om zijn kritieken in satire en spot te verpakken.’
‘Hij wist kritiek in satire en spot te verpakken’
Werd zijn genialiteit herkend?
‘Toen Lof der zotheid in 1511 in het Latijn verscheen, sloeg het in als een bom. Ik schat dat het boek oorspronkelijk in een oplage van duizend exemplaren werd gedrukt, maar in de Europese wereld van de letteren was Erasmus een naam. Hij was een wereldburger, altijd onderweg naar buitenlandse vrienden, met wie hij correspondeerde. Velen, tot aan de paus toe, wilden hem in dienst nemen als filosoof. Maar hij verkoos onafhankelijk te blijven. Erasmus heeft zich ook nooit aan Luther verbonden, zoals de meeste humanisten wel deden, want hij wilde de eenheid van de kerk bewaren.’
U spreekt met bewondering over hem.
‘Erasmus was in veel opzichten een moderne geest. Dat hij zichzelf kon relativeren was heel vernieuwend in een tijd waarin absolute waarheden golden. Hij was een fervent ruziemaker, maar ook bereid om zijn standpunten te wijzigen. Lof der zotheid heeft hij voortdurend aangepast; in latere versies heeft hij ook reacties van anderen opgenomen. Ik zie Erasmus als grondlegger van het poldermodel. Eerst moet je stevig van mening verschillen, je moet elkaar de waarheid zeggen, om daarna water bij de wijn te doen en heel praktisch tot zaken te komen.’
‘Ik zie Erasmus als grondlegger van het poldermodel’
Had Erasmus ook minpuntjes?
‘Hij was een ijdel man. Hij deed het graag voorkomen of hij autodidact was, maar hij had wel degelijk onderwijs genoten, en niet van de minsten. Waar hij ontzettend mee in zijn maag zat, was dat hij een onecht kind was. Zijn afkomst heeft hij in zijn autobiografie proberen te verhullen. Uiteindelijk lukte het hem om pauselijke dispensatie te krijgen om van de nadelen van zijn onwettige geboorte verlost te zijn.’
Alies Pegtel is historicus en journalist.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
