De extremistische beweging ‘Islamitische Staat’(voorheen ISIS, de Islamitische Staat in Irak en Syrië) riep op 1 juli het kalifaat uit. Hiermee claimt ze in het grensgebied tussen Irak en Syrië een streng islamitische staat te hebben gesticht. Isis wil de soennitische Irakezen beschermen en zet zich af tegen handlangers van de Amerikanen, waaronder de sjiieten. Abu Bakr al Baghdadi, leider van Isis, is uitgroepen tot kalief.
Hoogleraar Léon Buskens, verbonden aan de Universiteit Leiden, is niet onder de indruk. ‘Het kalifaat uitroepen is een bekende retorische truc, een aardigheidje dat past in een islamitische traditie om een regionaal leider aanzien te verschaffen. De media blazen de dreiging geweldig op. Iedereen kan zich tot kalief laten uitroepen; eerder zat er een in Keulen. Pas als de umma, de wereldwijde gemeenschap van gelovigen, een kalief volgt, is hij gezagvol. Maar ik heb niet gehoord dat de leider van Isis in de vrijdaggebeden in moskeeën in Turkije, Marokko of Den Haag wordt genoemd. Dat geeft aan dat hij internationaal niet wordt geaccepteerd.
Als je wilt spreken over het succes van Isis, dan kun je zeggen dat het een goed georganiseerde militaire groepering is, die effectief in het machtsvacuüm in de regio is gedoken en zich handig bedient van bekende retorische elementen die teruggaan naar de begintijd van de islam. Met het uitroepen van het kalifaat zet Isis slim de historische tegenstelling op scherp tussen de twee hoofdgroepen binnen de islam: de soennieten en de sjiieten, die het er van oudsher niet over eens zijn wie nu de allereerste kalief was.
Hoever de macht van Isis reikt is vooralsnog onduidelijk. Zeker is dat ze gebruik kunnen maken van het gebrek aan centraal gezag in Irak en Syrië. Het centraal bestuurde Irak en Syrië zijn recente politieke eenheden die tot stand kwamen na het uiteenvallen van het Ottomaanse Rijk. Na de Eerste Wereldoorlog creëerden Engeland en Frankrijk nieuwe regimes, die zich sinds de Tweede Wereldoorlog sterk nationalistisch hebben ontwikkeld. Gemene deler is dat het staatsgezag zich alleen kon handhaven doordat de dictatuur van een minderheid de oppositie en de tegenstanders meedogenloos onderdrukte. In Syrië, met een etnisch diverse bevolking en tribale loyaliteiten, vormden de sjiitische alawieten met een aantal andere minderheden een wankel machtsevenwicht. In het Irak van Saddam Hoessein bezette de soennitische minderheid van 20 procent de machtsposities en onderdrukte met groot geweld de sjiieten en de Koerden.
Buitenlandse interventies hebben het wankele machtsevenwicht in beide landen ernstig verstoord. Daarom zoekt de bevolking in Irak en Syrië naar bescherming en verbinding. Militaire groeperingen als Isis, die bereid zijn een hard en sober leven te leiden, onderling zeer loyaal zijn en terreur inzetten om hun extremistische politieke ideaal te bereiken, kennen we uit de islamitische geschiedenis. Regionale identiteit voorziet in een behoefte aan samenhang, dat ziet Isis goed in. Het kalifaat is een krachtig oud symbool van de politieke islam, waardoor Isis verschillende groeperingen aan zich kan binden om grensoverschrijdende coalities te sluiten. Over de toekomst valt weinig te zeggen. Het is niet duidelijk hoeveel slagkracht Isis heeft en hoe bestendig de uiterst broze gelegenheidscoalities zijn.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
