Oktober mag dan een zonnige herfstmaand zijn geweest, met zomerse temperaturen, wat de kwaliteit van de geschiedschrijving betreft was het een sombere periode met zwaar weer. Zonder meteen het herfsttij der beschaving uit te roepen, hoop ik toch dat onderstaande twee gebeurtenissen aanleiding geven tot professionele overpeinzing.
Op 22 oktober kreeg Jaap Scholten de Libris Geschiedenisprijs voor zijn boek Kameraad Baron. Ik kon het bijna niet geloven. De criteria voor de prijs zijn leesbaarheid, originaliteit van onderwerp en aanpak, en degelijkheid van het historisch onderzoek. Nu speelt bij die eerste twee punten smaak een rol, en over smaak valt te twisten, maar over wat ‘degelijk historisch onderzoek’ is, kan geen misverstand bestaan.
Of toch?
Kameraad Baron (mooie titel) behandelt een origineel onderwerp en dat dit verhaal over verloren kastelen en vergane glorie lezers zal vinden, neem ik direct aan. Degelijk onderzoek bevat het echter niet. Scholten onderhield zich op zijn jarenlange reizen door ex-communistisch Roemenië met de vroegere adel aldaar, onder wie hij steevast prachtkarakters aantrof. Bronnenkritiek ontbreekt. Geen weging van de waarde van zijn interviews, geen beschouwing over het geheugen. Dergelijke methodo¬logische reflectie lijkt mij de minste voorwaarde om een boek dat louter op mondelinge bronnen berust te bekronen als weten-schappelijk werk.
Nog geen week later werd aan de Universiteit van Amsterdam de doctorsbul uitgereikt aan Chris van der Heijden voor zijn boek over de nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Op grond van de oppositie van de leden van de promotiecommissie zou je niet hebben verwacht dat de auteur zijn vurig gewenste titel inderdaad kreeg, want die varieerde van weinig enthousiast tot vernietigend.
Volgens NIOD-directeur Marjan Schwegman claimt de promovendus een geheel nieuwe visie te presenteren, terwijl hij voortborduurt op werk van anderen, wier aandeel hij wegmoffelt. Bovendien verstopt hij onder zijn verhullende stijl een morele lading, die ik, op grond van de pijnlijke stijlbloempjes die Schwegmans nauwgezette lezing van de tekst opleverden, op z’n zachtst naargeestig zou willen noemen. Zo heeft de Holocaust ons volgens Van der Heijden opgezadeld met de morele plicht al het mogelijke te doen om herhaling te voorkomen.
Hoogleraar Frank van Vree noemde zijn wetenschappelijke bezwaren tegen het boek onomwonden ‘onoverkomelijk’. Ook zijn kritiek draait om systematische vervalsing en verhulling. Tientallen malen, ontdekte Van Vree, interpreteert de auteur zijn bronnen oneerlijk en houdt hij relevante informatie achter die zijn impliciete boodschap tegenspreekt. In dezelfde trant kwalificeerde historicus Ewout Kieft in de NRC Van der Heijdens boek als een verzameling suggestieve formuleringen en halve waarheden.
Selectief gebruik van bronnen om bijvoorbeeld collaboratie te vergoelijken en dat laten doorgaan voor wetenschap – kan het erger?
De Geschiedenisprijs en de geschiedenisfaculteit zullen deze aanslagen op hun prestige wel te boven komen. Maar bij schrijvers zoals ik, die zich als opgaaf stellen te voldoen aan wetenschappelijke standaarden en toch mooie publieksboeken te schrijven met prikkelende theses, knaagt de twijfel. Zijn kwaliteit en integriteit achterhaalde waarden? Heeft onderzoek het afgelegd tegen bluf en brutaliteit? Geldt journalistieke nostalgie in combinatie met persoonlijke levensverhalen als wetenschap?
Ik eindig gepast positief. Het is bijna kerst tenslotte. Voor wie houdt van de klassieke ‘hardboiled’ detectiveroman, stilistische brille en historisch entertainment, volgt hier een recept om die dagen door te komen: lees Field Grey van Philip Kerr, waarin hoofdpersoon Bernie Gunther, politieman in de Weimar-republiek, na Russische krijgsgevangenschap en een verblijf onder naar Argentinië ontkomen nazi’s, anno 1954 belandt in een Amerikaanse gevangenis voor Duitse oorlogsmisdadigers. Je leert meer over de sfeer in Duitsland voor, tijdens en na de oorlog dan uit menig geschiedenisboek, en van Kerr wéét je tenminste dat hij fictie schrijft.
