‘Als kind was ik al gefascineerd door de Joodse geschiedenis,’ zegt de Britse historicus Simon Schama (1945). ‘Maar ik had jarenlang te weinig afstand om erover te kunnen schrijven. Het stond te dicht bij de wereld die ik kende. Ik was op zoek naar objectiviteit en ben me in andere culturen gaan verdiepen.’ Vanaf de jaren zeventig publiceerde Schama bestsellers over uiteenlopende onderwerpen – zijn bekendste boek is Overvloed en onbehagen, over Nederland in de Gouden Eeuw. Maar eindelijk kwam het er dan toch van: onlangs verscheen het eerste deel van De geschiedenis van de Joden, tegelijk met een gelijknamige BBC-serie. In het najaar van 2015 komt het tweede deel uit.
Met het boek wil Schama de Joodse geschiedenis in de volle breedte laten zien. ‘Het beeld wordt altijd gedomineerd door de Holocaust en het Israëlisch-Palestijnse conflict. Het is lastig voor niet-Joden om erover te schrijven. Er is altijd sprake van een zekere nervositeit. Ik wilde de geschiedenis van de Joden laten zien, maar niet bezwaard door de rook van de crematoria. Mijn boek gaat ook over de rijkdom van hun cultuur.’ Een evenwichtige presentatie van de geschiedenis is wat Schama betreft hard nodig. ‘Na de oorlog dachten we dat het antisemitisme was verdwenen. Maar het is juist erger geworden, er zijn meer samenzweringsgedachten. Neem het antisemitisme van de Franse komiek Dieudonné. Voor een essay over antisemitisme ging ik enige tijd geleden op zoek naar antisemitische uitlatingen en ik stuitte op verbijsterende uitspraken op internet.’
‘Ik wilde de geschiedenis van de Joden laten zien, maar niet bezwaard door de crematoria’
In De geschiedenis van de Joden volgt Schama de Hebreeuwse Bijbel en legt die naast de laatste wetenschappelijke kennis. Aan de hand van informatie op papyrusrollen en potscherven en op basis van archeologische opgravingen laat Schama zien hoe het Jodendom zich ontwikkelde en verspreidde. Voortdurend zoomt hij in op individuen. Zo gaan schrijvers, bestuurders en doorsneeburgers van soms meer dan tweeduizend jaar geleden leven.
Zelf was Schama vooral getroffen door Elephantine, een opgegraven plaatsje in Egypte. ‘De mensen daar leefden in de vierde en de vijfde eeuw voor Christus – in de tijd dat de eerste delen van de Bijbel werden geschreven – al onmiskenbaar volgens de Joodse traditie, maar met Egyptische invloeden.’
Elephantine illustreert goed wat Schama in het hele boek laat zien: de Joden leefden door de eeuwen heen in verschillende landen samen met andere volkeren en met andere religies. Vaak ging dat lange tijd goed en ontstonden er bloeiende gemeenschappen. Maar telkens weer vlamde de haat op. Schama wijst op het vaste patroon dat de Joden het telkens na een crisis te verduren kregen.
Het eerste deel bestrijkt de periode tot de Reconquista – de herovering van het Iberische schiereiland door de Spanjaarden op de moslims en de Joden – in 1492. Daaruit blijkt dat de verhouding met christenen door de eeuwen slechter was dan die met moslims. De eerste tijd na de dood van Jezus waren Joden en christenen concurrenten, maar niet erg felle. Geleidelijk verslechterden de verhoudingen toen de christenen de Joden begonnen aan te wijzen als moordenaars van hun Heiland. ‘Voor de moslims gold dat niet. De Joden hadden de profeet Mohammed boos gemaakt door halsstarrig aan hun eigen geloof vast te houden, maar ze hadden hem niet gedood. Zij werden veracht, maar niet gehaat. De moslims waren ook niet bang voor hen. Er liep een dunne scheidslijn tussen de Arabische en Joodse cultuur. Veel Joden schreven in het Arabisch.’
Opvallend is de enorme vitaliteit van het Jodendom. Na elke exodus of massamoord gingen de Joden verder en hervonden ze zich. Schama: ‘In het tweede deel komt een Portugese schrijver aan het woord die nadenkt over de verspreiding van de Joden over de wereld. Je kunt dat als een vloek zien, zo betoogt hij. Maar ook als de hand van God, want als ze op de ene plaats worden uitgeroeid, kunnen ze op de andere herstellen. De Joden hebben altijd aan de rand van andere culturen geleefd. Dat levert veel vrijheid en creativiteit op, maar het maakt ook kwetsbaar.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
