‘Tot ver in de zestiende eeuw gingen geleerden ervan uit dat de aarde niet ouder was dan zesduizend jaar, zoals de Bijbel suggereert. Ze probeerden voortdurend de precieze datum van de schepping te becijferen. Maar in de zeventiende eeuw kwam die benadering onder spanning te staan,’ vertelt Eric Jorink, hoogleraar Verlichting en religie aan de Universiteit Leiden.
‘Door kritische bestudering van de bijbeltekst en van andere culturen begonnen wetenschappers zich te realiseren dat de aarde ouder moest zijn. De Chinese dynastieën bijvoorbeeld gingen verder terug en dat gold ook voor de Egyptische farao’s. Allerlei andere vragen konden op basis van bijbelstudie evenmin worden beantwoord. Bijvoorbeeld: hoe was de ark van Noach geconstrueerd? En hoe waren dieren uit Amerika ook op de boot terechtgekomen? Fossiele dieren leken aanvankelijk het verhaal van de zondvloed te bevestigen, maar er werd nog nooit een fossiel van een “zondvloedmens” gevonden. Hoe kon dat? Uiteindelijk vond een geleerde dat toch, maar later bleek dat dit een afdruk van een grote salamander was.’
Zo veranderde tussen ongeveer 1660 en 1800 de wetenschap. ‘Tot in de zeventiende eeuw werd gedacht dat de bron van kennis in het verleden lag, in de tijd dat God Adam had geschapen. Tijdens de Verlichting drong het besef door dat de sleutel tot de wetenschap niet in het verleden, maar in de toekomst lag. De mensen waren verwonderd over de wereld, maar nog steeds zeer religieus. Ze begonnen orde aan te brengen en te zoeken naar een systeem in het goddelijke ontwerp. Een typische verlichtingsdenker was Carolus Linnaeus, die een indeling ontwikkelde voor de planten- en dierenwereld.’
Historici gingen er lang van uit dat de Verlichting vooral een Frans en een Engels verschijnsel was. In 2001 legde Jonathan Israel met zijn boek Radicale Verlichting een bom onder deze veronderstelling. Hij wees erop dat ook de Republiek, en dan met name Spinoza, een belangrijke rol speelde. ‘Kritisch denken is een wezenlijk element van de Verlichting,’ stelt Jorink. ‘Juist dat was in de Republiek mogelijk. Er was geen staatskerk en iedereen kon zijn opvattingen uiten. Dat gebeurde dan ook volop. Werkelijk over elk onderwerp werd gesproken. Bijvoorbeeld over het Copernicaanse stelsel, waarin de zon het middelpunt van het heelal is. In de rest van Europa zat de discussie hierover dichtgetimmerd, maar in de Republiek kon erover worden gedebatteerd. Het neveneffect was dat Nederlanders zich bewust werden van hun eigen standpunten en die konden relativeren.’
Deze verlichte houding was cruciaal voor de Europese en de wereldgeschiedenis. ‘Zonder de Verlichting had de wetenschap niet zo’n enorme ontwikkeling kunnen doormaken. Om een vinding te kunnen doen, moet je de vrijheid hebben kritisch te denken en autoriteiten ter discussie durven stellen. We plukken nog steeds de vruchten van de wetenschappelijke revolutie uit die tijd: stoom en stroom bijvoorbeeld zijn er de producten van.’
De laatste jaren is het denken over de Verlichting politiek gekleurd. Sinds de aanslagen van 9/11 is er veel kritiek op de ‘achtergebleven’ islamitische cultuur. Tegelijk wordt Verlichting – onder meer door Jonathan Israel – gelijkgesteld aan secularisatie. Jorink is het daar niet mee eens. ‘In de Republiek was niet zozeer sprake van secularisatie als wel van een open debatcultuur. Over alles kon worden gediscussieerd, maar de meeste mensen waren nog steeds diep gelovig. In de optiek van veel westerse publicisten biedt de Verlichting een model voor de heropvoeding van moslims, maar dat berust op een onjuist beeld van die tijd.’
Toch roept de felheid van de discussie de vraag op of de Verlichting eigenlijk ooit is afgelopen. ‘Dat vind ik moeilijk te zeggen. Duidelijk is wel dat we niet in een homogene wereld leven. Ook nu nog zijn er groepen die menen dat de wereld zesduizend jaar oud is.’
– Mirjam Janssen
Kijk voor meer informatie op www.historischnieuwsblad.nl/collegedag
Dit artikel is exclusief voor abonnees
