Het communisme is dood. Na de ondergang van het ‘reëel be staande socialisme’ in Oost-Europa en de Sovjetunie komt de verwerking van het verleden op gang. In Nederland ontpopt Frits Bolkestein zich als communistenvreter. In Frankrijk verscheen een zwartboek dat de misdaden van het communisme breed uitmeet. Was het communistisch ideaal van meet af aan een illusie? Is er onderweg iets misgegaan? Of moet het commu nisme toch positief worden beoordeeld? Een geëngageerde dis cussie.
Plaats van handeling: het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam. Bewaarplaats van archieven van communistische kopstukken als Marx, Trotsky en Kautsky. Hier verzamelen zich Oost-Europakenner André Gerrits, de voormalige NRC-correspondente in de Sovjetunie Laura Starink en de antropoloog Henk Wubben, als geen ander thuis in het Aziatisch communisme. Alledrie zeer betrokken bij het communistisch experiment in deze eeuw. Maar wel ieder op eigen wijze: waar de één (Gerrits) koel analyseert, put de ander (Starink) uit Russische herinneringen en toont de derde (Wubben) zich een ouderwetse partijganger.
In de pas verschenen Franse studie Le livre noir du communisme wordt becijferd dat er onder het communisme wereldwijd circa honderd miljoen doden zijn gevallen. Is er sprake van een kloof tussen droom en daad? Of moet je zeggen: geweld was inherent aan de marxistische ideologie?
Gerrits: Ik geloof niet in die dikwijls gesuggereerde discre pantie tussen het fraaie ideaal en de moorddadige wijze waarop het marxisme is uitgepakt. Het is geen toeval dat het commu nisme zo misdadig is geweest. Toeval zou het wellicht zijn als de moordpartijen in een korte tijd in een bepaald land zouden zijn gepleegd. De moorddadige dimensie van het communisme strekte zich echter uit van de jaren twintig tot ver in de jaren zestig.
Wubben: Marx heeft al iets zinnigs gezegd over de kloof tussen droom en werkelijkheid. Je kunt tien mogelijkheden bedenken maar slechts één handeling verrichten. En die handeling is niet afhankelijk van hoe ik denk maar van de context waarin ik handel. Het gaat om de praxis. Lenin heeft een politiek pro gramma van het marxisme gemaakt. Het communisme heeft de kans gekregen in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog. Dit bloedige moment in de geschiedenis van de mensheid kan Karl Marx niet aangerekend worden.
U vindt niet dat Marx met een term als ‘dictatuur van het proletariaat’ aanleiding heeft gegeven tot een dictatoriale uitleg van zijn leer?
Wubben: Het is maar net hoe je het gedachtengoed van Marx interpreteert. Marx gebruikt het begrip ‘dictatuur van het proletariaat’ terloops als hij schrijft over de Commune van Parijs in 1871. Volgens hem leerde de Commune dat het niet voldoende is voor het proletariaat om de staatsmacht over te nemen. Nee, de staatsmacht moet stukgeslagen worden. Er zou een nieuwe grondslag moeten worden gelegd voor de proletari sche staat. In dat verband bezigt hij de term ‘dictatuur van het proletariaat’.
Starink: André, jij zei zoëven dat het geen toeval was dat het communisme zo misdadig is geweest. Denk je dat er een recht streekse lijn te trekken is tussen het denken van Marx en wat er met zijn ideeën is gebeurd in Rusland?
Gerrits: Nee, dat geloof ik niet. De schrijvers van dat Franse zwartboek hechten veel belang aan de Russische traditie van gewelddadigheid. Die zien het als onvermijdelijk dat het communisme tegen de achtergrond van de Russische geschiedenis wel in geweld moest eindigen. Daar kun je aan toevoegen dat de ideeën die Lenin formuleerde wel in de terreur van het stali nisme moesten eindigen.
Wubben: Er worden wel een paar dingen over het hoofd gezien. Rond de eeuwwisseling discussieerden Eduard Bernstein en Karl Kautsky over de vraag of het marxisme een revisionistische of een revolutionaire beweging was. Bernstein vond dat het prole tariaat op een democratische manier aan de macht moest komen. Kautsky meende dat de macht desnoods gewapenderhand moest worden overgenomen. Mijn stelling is: als de Eerste Wereldoor log niet had plaatsgevonden, dan zou de stroming van Bernstein hebben gezegevierd. Het geweld is dus niet inherent aan het marxisme, maar te verklaren uit historische omstandigheden.
Gerrits: U wijst nu alweer op de rol van Eerste Wereldoorlog. Wat wilt u daar nou eigenlijk mee?
Wubben: De verschrikkingen die in de Sovjetunie hebben plaats gevonden zijn niet uitsluitend op het conto van Lenin en zelfs niet op dat van Stalin te schrijven.
Starink: Van wie dan nog meer?
Wubben: De verschrikkingen zijn toe te schrijven aan het autonome historische proces van confrontatie dat in gang is gezet door de tegenstellingen binnen de Westerse industriële samenleving. U herinnert zich de discussie die Ernst Nolte in 1986 startte en die uitmondde in de zogenaamde Historikers treit. Nolte probeerde aan te tonen dat Hitler de concentra tiekampen had afgekeken van Lenin. Maar dan kun je ook een heel andere vraag stellen: wie of wat is Stalins voorbeeld geweest bij de invoering van de terreur? De Sovjets zouden de terreur weleens hebben kunnen geleerd van die aardige democra tische Engelsen en hun boerenoorlogen.
Starink: Nu gaat u terug tot Adam en Eva.
Wubben: Ik blijf netjes binnen deze eeuw.
Gerrits: Wat u nu beweert is me volkomen onduidelijk. Lenin en Stalin zullen de terreur wel ergens van hebben afgekeken maar dat ontslaat hen toch niet van de morele verantwoordelijkheid? En dan die historische omstandigheden… Lenin wist op papier precies hoe de communistische samenleving eruit moest zien. Dat is zijn uitgangspunt geweest. Hij had een utopische voor stelling en die heeft hij trachten te realiseren. De omstan digheden zijn aangepast aan de ideologie. Kijk naar wat er is gebeurd: de boeren werden niet geacht zelfstandig te denken, het proletariaat beschikte volgens Lenin over niet veel meer dan een ‘vakbondsbewustzijn’. Waarom kunt u niet erkennen dat daar de essentie ligt van de verklaring voor de terreur van het stalinisme?
Wubben: Maar de gruwelen in de Sovjetunie kunnen toch onmoge lijk losgezien worden van de opkomst van het fascisme? Het fascisme heeft zijn uitwerking niet gemist op de praktijk van het communisme in de jaren dertig. Trouwens, het communisme vormde de enige effectieve kracht tegen het fascisme.
Starink: Je kunt net zo goed het omgekeerde beweren. Als Lenin niet de macht had gegrepen en geen terreurregime had geves tigd, dan was Rusland misschien wel beter bestand geweest tegen de opkomst van het fascisme.
Gerrits: Je zou bijna kunnen zeggen dat de Sovjetunie in 1941 en 1942 ten onder dreigde te gaan aan de politiek van Stalin. De stalinistische terreur heeft ieder gevoel van verantwoorde lijkheid bij mensen vernietigd. Iedere vorm van initiatief kon immers levensgevaarlijk zijn.
Wubben: De Sovjetunie leefde constant onder de dreiging van omsingeling.
Gerrits: Maar dat verklaart toch nog niet de massamoord op de eigen bevolking. Ik vind omsingeling ook een moeizaam begrip voor een land dat bijna een zesde van de aardkloot omvat. Er lijkt mij maar één verklaring mogelijk voor de terreur: de vijand zat niet in het buitenland maar was in eigen huis.
Wubben: In het marxisme-leninisme stond de klassenvijand centraal. Dat ben ik met u eens. Alle problemen werden geredu ceerd tot klassentegenstellingen.
Starink: Vindt u dat een reële veronderstelling of een onzin nig idee?
Wubben: Het heeft een desastreuze uitwerking gehad.
Starink: Het probleem zit toch al in de formulering? Het creëren van allerlei klassenvijanden is heilloos. De les van het communisme in de twintigste eeuw is dat de samenleving niet maakbaar is. Je kunt niet een blauwdruk over de maat schappij leggen en vervolgens mensen in een mal proberen te proppen. Dat is in alle landen gebeurd waar het communisme in de praktijk is gebracht. Je kunt concluderen dat het communis me alleen maar is ‘geslaagd’ in onderontwikkelde landen met een geringe politieke traditie.
Is het marxisme geschikt voor een ontwikkelingseconomie?
Wubben: Ja. Als een industrie van de grond moet komen is het noodzakelijk dat alle nationale krachten worden geconcentreerd en alle mogelijkheden benut.
Gerrits: Aan die zogenaamde concentratie van nationale krach ten is het communisme in Oost-Europa ten onder gegaan. Een klein groepje trok alle macht aan zich en wilde koste wat kost het systeem in stand houden. Steenkoolfabrieken konden nog uit de grond worden gestampt, dat was ongevaarlijk. Maar personal computers werden niet in de economie geïntegreerd. Een plan economie is een politieke economie. Alle beslissingen zijn politieke beslissingen. Vandaar ook dat de zaak in Oost-Europa in de soep is gelopen.
Moet de socialistische planeconomie dus als een mislukking worden beschouwd? Kun je niet zeggen dat door de planeconomie van Stalin Rusland tussen 1920 en 1950 onherkenbaar is veran derd?
Gerrits: Een van de paradoxale aspecten van het stalinisme is dat het kon rekenen op het enthousiasme van een belangrijk deel van de bevolking. Wij kunnen filosoferen over de destruc tieve kracht van het communisme. Maar ik kan u zo voorstellen aan tien Russen voor wie het stalinisme geen terreur en waan zin is geweest. Het betekende voor hen macht en aanzien.
Starink: De filosoof Alexander Zinovjev is een mooi voorbeeld. Als je iets wilt begrijpen van de homo sovieticus moet je zijn Memoires van een soevereine rebel lezen. Hij beschrijft prach tig het verlichtingsideaal van de sovjetmens die naar school gaat en naar de grote stad trekt. Zo van: er is vooruitgang, een doel waarnaar wij streven.
Gerrits: Heel veel Russen hebben geprofiteerd van het commu nisme. Er was in de eerste twee decennia een ongekende sociale mobiliteit in de Sovjetunie. Je maakte carrière via de partij. In de jaren zestig waren alle partijleiders in Oost-Europa van boerenafkomst. Ze zouden gewoon boer zijn gebleven als het communisme niet was gerealiseerd.
Wubben: Het stalinisme had ook een materiële basis. De resul taten van de opbouw in de Sovjetunie waren ook te zien.
Gerrits: Toch was het ideologisch enthousiasme veel belangrij ker dan het materiële enthousiasme. In de zogenaamde modelstad Magnitogorsk woonden mensen in tenten. De mobiliserende kracht van de economie was groot. En wat natuurlijk ook gewerkt heeft: de enorme propaganda, de enorme persoonsverheerlijking. Veel mensen waren absoluut loyaal aan Stalin persoonlijk. Toen de Duitse kolonel Von Stauffenberg na zijn mislukte aanslag op Hitler in 1944 een kogel door de kop werd gejaagd, riep hij: Es lebe das heilige Deutschland. Toen de Russische generaal Jakir in de jaren dertig werd vermoord, riep hij vlak voor zijn executie: ‘Lang leve Stalin’. Goebbels heeft eens gezegd: het dondert niet hoe groot de leugen is, als je die maar vaak genoeg herhaalt gaan de mensen er wel in geloven.
Wubben: Maar het enthousiasme zie je toch ook elders? In China, Cuba, Vietnam? Een gefundeerd enthousiasme van een grote groep mensen die bereid zijn om voor het systeem en de leider tot het uiterste te gaan. Anders zijn de resultaten niet te verklaren. Als we alleen maar uitgaan van dwang, dan nemen we een dimensie weg en kunnen we niet tot een goede verklaring komen. Het communisme sloot aan bij de belevingswe reld van een groot aantal mensen. Ik zat in China eens in een taxi, waarin de chauffeur een afbeelding van Mao had geplakt. Onder Mao zou een taxichauffeur niet als kleine zelfstandige rond kunnen rijden. Maar toen ik hem ernaar vroeg kwam er een heel verhaal dat er onder Mao gelijkheid en rechtvaardigheid heerste en dat er geen corruptie was.
Starink: Die mythe blijft voor mij onverklaarbaar. Ik heb er nooit een vinger achter kunnen krijgen waarom Russen Stalin als een heilige bleven zien. Ik heb mensen gesproken wier familie in kampen had gezeten, zeventien jaar lang. Maar met Stalin was niks mis. Onbegrijpelijk. In Rusland leeft de gedachte: vroeger hadden we het ook beroerd maar toen had iedereen het beroerd. Nu zijn er armen en rijken.
Wubben: Op die basis zal een nieuwe vorm van communisme op bloeien. Want we gaan natuurlijk gewoon door. Binnen de orga nische eenheid van de maatschappij kunnen mensen zich dan ontwikkelen. Het kapitalisme leidt tot chaos, tot totale depersonalisatie.
Starink: Maar dat kunt u toch niet met droge ogen zeggen?
Wubben: Het grote experiment heeft toch adembenemende momenten opgeleverd van grote groepen mensen die zich inzetten voor de gemeenschap. We kunnen ons alleen maar ontwikkelen als we de loop van de geschiedenis kennen en beheersen. Dat zijn kern punten van Marx. We zullen dan als solidaire individuen met elkaar kunnen leven.
U ziet nog toekomst voor het communisme?
Wubben: Het spook van het communisme waart nog steeds door Europa. Allerlei intellectuelen behandelen het communisme nu als een ‘dode hond’, zoals Marx Hegel eens betitelde. Het is een historische vergissing om te denken dat het marxisme dood is. Er zal een keuze gemaakt moeten worden. Het marktmecha nisme is destructief. Mensen worden als concurrenten tegenover elkaar gezet. De oplossing ligt in een gecontroleerde maat schappij waarin sociale zekerheid heerst.
Starink: Onze samenleving dus.
Gerrits: Dit is een pleidooi voor de sociaaldemocratie.
Wubben: Ja, als die vast zou houden aan haar idealen, zou ik het daarmee eens zijn. Maar de sociaaldemocratie in Nederland is zo langzamerhand verworden tot een middenpartij die zich bekeerd heeft tot de liberale beginselen.
Gerrits: Denkt u dat er in de Sovjetunie meer aandacht was voor het individu?
Wubben: Er is daar nostalgie omdat de samenhang verloren is gegaan die onder het communisme leefde.
Starink: Maar dat is logisch, dat is angst voor de toekomst.
Wubben: Nee, mensen willen hun buurman niet als concurrent hoeven zien. Daar gaat het om.
Starink: Maar juist het communisme riep voortdurend vijand beelden op. Dat alternatief waar u voor pleit heeft zijn failliet allang bewezen. Ik zeg niet dat Nederland ideaal is, maar ik vind het behoorlijk naïef als u nog toekomst ziet in het communisme.
Verschenen in Historisch Nieuwsblad 1998, nummer 1
