Home Helden of moedige mensen?

Helden of moedige mensen?

  • Gepubliceerd op: 5 november 2014
  • Laatste update 01 dec 2023
  • Auteur:
    Sietske van der Veen
  • 4 minuten leestijd

Steeds vaker worden verzetshelden van hun voetstuk gehaald. Is dat terecht? NIOD-onderzoekers Jaap Cohen en Hinke Piersma vinden van niet. Zij schreven Moedige mensen. Helden in oorlogstijd om een tegenwicht te bieden aan de hedendaagse neiging de rol van het verzet te minimaliseren. Het boek werd onlangs gepresenteerd tijdens een debat in het Verzetsmuseum.

‘Ik denk dat een held iemand is die intuïtief maar discreet het goede doet,’ zei Cohen in zijn inleiding. ‘Misschien is een held iemand van wie je redelijkerwijs niet kan of mag verwachten dat hij iets doet, maar die wel in actie komt. Er kan daarbij sprake zijn van een zekere spanning: wat in oorlogstijd heldendaden zijn, kan in vredestijd ontoelaatbaar blijken.’ Volgens Cohen stemt Moedige mensen tot nadenken over de beladen ‘wat zou u doen?’-vraag, maar bevat het boek ook gewoon mooie verhalen over bijzondere mensen.

Het eerste exemplaar reikte Piersma uit aan Johan van Hulst, in de Tweede Wereldoorlog directeur van de Hervormde Kweekschool aan de Amsterdamse Plantage Middenlaan. Aan de overkant van de straat werden Amsterdamse Joden gevangengezet in de Hollandsche Schouwburg voor ze werden afgevoerd naar de kampen. Via de crèche naast de kweekschool hielp Van Hulst honderden Joodse kinderen ontsnappen. De hoogbejaarde verzetsheld verkondigde met krachtige stem: ‘Helden zijn diegenen die in oorlogstijd niet aan de kant zijn blijven staan. En blijkbaar ook diegenen die niet in het vergeetboekje bijgeschreven zijn.’

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

Via de crèche naast de kweekschool hielp Van Hulst honderden Joodse kinderen ontsnappen

Vervolgens interviewde gespreksleider Arend Jan Heerma van Voss freelance journalist Arend Hulshof over diens overgrootvader Johannes Rijpstra, burgemeester in oorlogstijd van de gemeente Zelhem in de Achterhoek. ‘Mijn overgrootvader pleegde op twee manieren verzet: hij verzorgde extra distributiebonnen voor onderduikers en hielp jongemannen te ontkomen aan de Arbeitseinsatz. Hij heeft zijn verzet met de dood moeten bekopen. In juni 1944 werd hij gearresteerd. Via Arnhem en Amersfoort kwam hij in Neuengamme terecht, waar hij in december van dat jaar overleed,’ vertelde Hulshof, die bezig is aan een boek over zijn bloedverwant. ‘In mijn familie werd hij daarom altijd meer als slachtoffer gezien dan als verzetsheld. Over de inhoud van zijn verzet was nooit veel bekend, daarom ben ik dat aan het uitzoeken. Vooral zijn dilemma’s vind ik interessant. Hij liet eerst op last van de bezetter borden ophangen met de tekst “Voor Joden verboden” en tekende een Ariërverklaring, maar later pleegde hij verzet. Zonder zijn aanvankelijke collaboratie was er later geen mogelijkheid voor verzet geweest.’

Meer lezen over het verzet? Bezoek onze themapagina

Het lijkt onmogelijk over heldendom te praten zonder de definitie van de term ‘held’ zorgvuldig af te wegen. Het onderwerp ligt immer gevoelig en de spanning onder de toehoorders in het Verzetsmuseum was merkbaar. ‘”Held” is een lastige, moraliserende categorie. Ik spreek liever over “moedige mensen”, zoals in de hoofdtitel van het boek,’ zei Koen Aerts, onderzoeker bij de vakgroep geschiedenis aan de Universiteit van Gent. ‘In het onderzoek in Vlaanderen ligt de nadruk trouwens meer op collaboratie dan op verzet. Die collaboratie van de Vlaamse beweging met de nazi’s werd lang met de mantel der liefde bedekt, omdat ze zou voortkomen uit vaderlandsliefde en de wens het bolsjewisme te bevechten.’

‘”Held” is een lastige, moraliserende categorie’

Heerma van Voss vroeg Marjan Schwegman, directeur van het NIOD,  wat er in haar ogen is veranderd in het denken over helden. ‘Wat opvalt is dat er heel wat vrouwen in de bundel Moedige mensen staan. Tegenwoordig wordt verzet op de achtergrond of “verzorgend” verzet ook als “echt” beschouwd, in tegenstelling tot vroeger.  Vlak na de Tweede Wereldoorlog werd een verzetsstrijder vaak als een variant op een soldaat gezien, maar als je naar de helden in dit boek kijkt zie je dat het niet zozeer vaderlandsliefde was die hen dreef, maar de wil hulp te bieden aan mensen in nood. Dit boek onderzoekt wat moed is. Moedige mensen is daarmee geen terugkeer naar de opvattingen van de jaren vijftig, maar een analyserende benadering van de geschiedenis.’

Moedige mensen. Helden in oorlogstijd (180 p., € 15,00) is verschenen bij Uitgeverij Boom.