‘Hij is dood. Wij hebben zijn hart gebroken. Hij die zoveel voor ons heeft gedaan.’ Een Duitse boerenvrouw laat in de speelfilm Lore haar wanhoop en verdriet de vrije loop als ze in 1945 hoort dat Hitler dood is.
Het oorlogsdrama van de Australische regisseuse Cate Shortland past in de trend om de Tweede Wereldoorlog vanuit het perspectief van Duitsers te bezien. Deze tendens, die al een tijd aan de gang is, spitst zich toe op de discussie over slachtofferschap. Waren de Duitsers die bij het bombardement van Dresden omkwamen en degenen die na de oorlog werden verdreven uit Oost-Europa niet ook oorlogsslachtoffers?
Minder explosief dan de polemiek over het slachtofferschap is de vraag hoe ‘gewone’ Duitsers de oorlog en de ineenstorting van het naziregime beleefden. Deze kwestie is ook doorgedrongen tot de filmwereld. Zo werd drie jaar geleden het dagboek Anonyma. Eine Frau in Berlin verfilmd, waarin de Duitse journaliste Marta Hillers het seksuele misbruik van vrouwen door Russische soldaten tijdens de Slag om Berlijn optekende.
En nu is er Lore, de uitstekende verfilming van een verhaal uit The Dark Room van Rachel Seiffert. De schrijfster liet zich inspireren door haar oma, die als tiener na de ineenstorting van het Duitse Rijk met haar zusje en drie broertjes van Beieren naar haar grootmoeder in Hamburg reisde. Soms mochten de kinderen meerijden op een boerenwagen, maar de afstand van vijfhonderd kilometer werd vooral lopend afgelegd.
Seiffert schreef er het verhaal ‘Lore’ (een verkorting van Hannelore) over. Het beschrijft de ontberingen van de kinderen, maar vooral de mentale ontwikkeling van tiener Lore. De dochter van een SS-officier en een Hitler-aanhangster staat er na de oorlog alleen voor met haar zusje en broertjes. Haar vader is omgekomen aan het front in Wit-Rusland; haar moeder wordt door de geallieerden gearresteerd.
Lore neemt haar broertjes en zusje op sleeptouw, waarbij het aankomt op overlevingsinstinct, sluwheid en opportunisme. Dat morele scrupules bij Lore geen rol spelen zal niemand verbazen, omdat morele overwegingen nu eenmaal snel verdampen als het naakte bestaan op het spel staat.
Interessanter is Lores confrontatie met de misdaden van het Hitler-bewind. Volledig geïndoctrineerd door de nazipropaganda meent ze dat door de geallieerden opgehangen foto’s van stapels lijken in concentratiekampen vervalsingen zijn. Ze is niet de enige Duitser die gelooft dat de Amerikanen voor de foto’s acteurs hebben ingehuurd.
Beïnvloed door antisemitische propaganda scheldt ze een jongen met een Joods identiteitsbewijs die met hen optrekt automatisch uit voor parasiet: ‘Mama zou hem niet mogen.’ Als de kinderen uiteindelijk bij oma aankomen, blijkt ook deze haar ogen te sluiten voor de werkelijkheid: ‘Je moet je niet schamen voor je ouders, want ze hebben niets verkeerds gedaan.’
Maar bij Lore begint het nazigeloof af te brokkelen. Langzaam dringt het besef door dat haar vader gruwelijke misdaden heeft begaan en dat ze jaren in een grote leugen heeft geleefd. De film eindigt met deze psychische dreun.
De oorlog was niet alleen in de film aanwezig, maar ook op de filmlocaties. Regisseuse Shortland ontdekte dat in de omgeving van het Duitse stadje Görlitz aan de Poolse grens – een van de plekken waar ze filmden – een werkkamp voor Joden was gevestigd. Ze kwam er bij toeval achter, want er was niets wat aan het kampverleden herinnerde.
Ook de paar herenhuizen waar ze opnames maakte, bleken een beladen geschiedenis te hebben. De Joodse eigenaren waren in de jaren dertig verdwenen. Meer kon de lokale bevolking er niet over zeggen.
Shortland verwijt het hun niet, zegt ze in een interview. ‘Wat zou ik hebben gedaan in het middelpunt van genocide en horror? Zou ik voor de zwakkeren en de vervolgden zijn opgekomen, of zoals de meesten een stille omstander zijn geweest? Of – nog erger – een medeplichtige?’
