Over één ding waren haar tijdgenoten het eens: de Ierse Elisa Lynch was bijzonder aantrekkelijk. Ze schopte het zelfs tot maîtresse van de president van Paraguay. Volgens sommigen was ze ook roekeloos en zette ze haar geliefde in 1864 aan tot een verschrikkelijke oorlog.
Hun blikken hadden elkaar de vorige avond, in de foyer van de opera, heel even gekruist. Het exotische uniform van de nog jonge officier, een gedrongen gestalte met daarboven een donker, bebaard gezicht, suggereerde een hoge rang. Hij had haar, hoe kort ook, doordringend aangekeken. Daarna had hij zich tot de man gewend die nu op de stoep van Elisa Lynch stond. Hij had zich voorgesteld als kapitein José Brizuela, lid van de diplomatieke missie van Paraguay die op dat moment een bezoek bracht aan Parijs. In ietwat onbeholpen Frans vertelde hij dat generaal Francisco Solano López, ‘gevolmachtigd minister van de Republiek Paraguay’, het zeer op prijs zou stellen als zij hem de eer gunde nader met haar te mogen kennismaken.
De mooiste vrouw
Elisa wist amper waar Paraguay lag, maar de aankomst in Parijs van generaal López was niet onopgemerkt gebleven. Hij was, had ze gehoord, de zoon van de president en voorbestemd zijn vader op te volgen. In de salons had men zich verbaasd over de omvang van de delegatie die hem vergezelde en nog meer over de luxueuze levensstijl van de jonge generaal. Hoe kwam hij zo rijk en wat was dat voor een land, Paraguay? Voor keizer Napoleon III was de generaal kennelijk belangrijk genoeg om hem in zijn paleis te ontvangen. Het was voldoende om Elisa’s nieuwsgierigheid te wekken. De generaal is welkom, had ze Brizuela geantwoord.
Elisa wist amper waar Paraguay lag
Zo belandde op een avond begin januari 1854 generaal Francisco Solano López, 27 jaar en de gedoodverfde volgende president van Paraguay, in het bed van de 20-jarige Ierse Elisa Lynch. De demi-monde van Parijs kon er slechts om glimlachen. Er waren in de hoofdstad van het Tweede Keizerrijk meer hoogwaardigheidsbekleders die de weg wisten te vinden naar de salons van de grandes horizontales. Het zou daarbij zijn gebleven als López Elisa niet diezelfde avond nog in grote verwarring had gebracht door haar voor te stellen met hem mee te gaan op zijn rondreis door Europa. En daarna naar Paraguay!
Zij was, bezwoer hij, de mooiste vrouw die hij ooit had ontmoet, en de gedachte dat hij haar na deze avond nooit meer zou zien was voor hem onverdraaglijk. Zijn toon verried dat hij gewend was in dit soort zaken zijn zin te krijgen. Maar hoe serieus moest zij zijn voorstel nemen? Hoe vaak kregen vrouwen dit van hem te horen? Ze realiseerde zich tegelijkertijd dat de jonge generaal haar een zeldzame mogelijkheid bood een ander leven te beginnen. Paraguay was Frankrijk niet, maar de positie die ze daar zou gaan bekleden, maakte veel goed.
Reputatie
Zo ongeveer moet het zijn gegaan. Wat zich die dagen in Parijs precies heeft afgespeeld, is niet meer te achterhalen. Het relaas van kapitein Brizuela is pas later opgetekend en doet in verschillende versies de ronde. De beide hoofdpersonen kozen er naderhand voor te zwijgen over hun rendez-vous in de Franse hoofdstad. López had een reputatie waar het vrouwen betrof, maar Elisa Lynch ontkende later met klem dat ze het losbandige leven had geleid dat haar werd aangewreven, laat staan dat ze een courtisane zou zijn geweest.
In het beeld van Elisa Lynch dat tijdgenoten van haar schetsten, ligt de nadruk doorgaans op haar rol als steunpilaar van López’ schrikbewind. Ze houden haar medeverantwoordelijk voor de Paraguay Oorlog, een oorlog die Zuid-Amerika tussen 1864 en 1870 meer dan vijf jaar in zijn greep hield en geldt als een van de bloedigste conflicten uit de moderne geschiedenis. Uiteindelijk zouden tussen de 300.000 en 400.000 van de ruim half miljoen inwoners de strijd niet overleven – vooral een groot deel van de mannelijke bevolking sneuvelde.
Spaanse kolonie
Wie was Elisa Lynch? Harde feiten over haar leven zijn schaars. Vaststaat dat zij in 1833 in de buurt van het Ierse Cork was geboren. Haar ouders ontvluchtten Ierland voor de hongersnood die in het midden van de negentiende eeuw ongeveer een miljoen Ieren het leven zou kosten. Elisa belandde uiteindelijk bij familie in het Franse Boulogne. Een huwelijk met een Franse officier, met wie ze naar Algerije vertrok, liep al snel op de klippen. Er zijn redenen om aan te nemen dat ze na haar terugkeer naar Frankrijk in Parijs in de wereld van de courtisanes belandde en daar López ontmoette.
De inwoners van Buenos Aires keken met wrok naar de ‘afvallige provincie’ Paraguay
Het land dat López vertegenwoordigde riep in 1811 als een van de eerste Spaanse koloniën de onafhankelijkheid uit, nadat het zich had verzet tegen pogingen van opstandelingen in Buenos Aires om het gebied in te lijven bij wat later Argentinië zou gaan heten. Door zijn geïsoleerde ligging in het hart van Zuid-Amerika had Paraguay een geheel eigen identiteit ontwikkeld. Meer dan elders waren de Spanjaarden er versmolten met de oorspronkelijke bewoners en meer dan 90 procent van de bevolking was van gemengde komaf.
De inwoners van Buenos Aires keken met wrok en dedain naar de in hun ogen ‘afvallige’ provincie. Wat de situatie voor de jonge republiek extra precair maakte, was dat Paraguay op de grens tussen de vroegere Spaanse en Portugese invloedssfeer lag, een grens die toen Brazilië in 1822 onafhankelijk werd van Portugal nog altijd niet definitief was afgebakend.
Kort na de onafhankelijkheid wierp José Gaspar Rodriguez de Francia zich op als alleenheerser.
Welvarende dictatuur
Ervan overtuigd dat Paraguay niets goeds van zijn buren te verwachten had, sloot hij het land volledig af van de buitenwereld. Hij zou Paraguay 26 jaar lang met ijzeren vuist besturen, omdat democratie in zijn ogen slechts tot geweld en burgeroorlog leidde – een mening die hij bevestigd zag in de politieke chaos in omringende landen als Argentinië, Uruguay en Bolivia.
Het machtsvacuüm na zijn onverwachte dood in 1840 werd na enige tijd opgevuld door de jurist en grootgrondbezitter Carlos Antonio López. López besefte dat het land een voortzetting van Francia’s isolationisme niet zou overleven. Wilde Paraguay zich kunnen ontwikkelen, dan diende het land zich open te stellen voor de buitenwereld. Van democratie moest ook López niets hebben, maar de nieuwe president zette op andere terreinen een behoedzaam moderniseringsbeleid in gang. Terwijl Argentinië bijna ten onder ging aan interne twisten, maakte Carlos López van een vergeten republiek in de binnenlanden van Zuid-Amerika een van de welvarendste landen van het continent.
Van democratie moest López niets hebben
Met zo’n land wilde iedereen wel zakendoen, en verschillende Europese landen sloten al snel handels- en vriendschapsverdragen met Paraguay. Voor de ratificatie ervan stuurde de president in 1853 zijn zoon en beoogd opvolger Francisco naar Europa. López jr. had tevens de opdracht wapens te kopen en deskundigen te werven die moesten helpen bij de verdere ontwikkeling van het land. Het was tijdens deze reis dat Elisa Lynch haar intrede deed in de geschiedenis van Zuid-Amerika.
Koningin van Paraguay
Over één ding was iedereen het eens: Elisa Lynch was een bijzonder aantrekkelijke vrouw. Het verbaasde dan ook niemand dat Francisco López als een blok voor haar viel. Toch zouden ze nooit trouwen, wat het paar niet belette zeven kinderen op de wereld te zetten. Omdat Elisa als maîtresse officieel niet bestond, was een formele functie voor haar ook na López’ ‘verkiezing’ in 1862 tot president niet weggelegd. Het was echter voor iedereen duidelijk dat Elisa Lynch de machtigste vrouw van het land was, de ‘koningin van Paraguay’, en het charmante uithangbord van een bewind dat allengs een steeds repressiever en gewelddadiger karakter kreeg.
Elisa was zich ervan bewust dat als Francisco gedwongen zou zijn het veld te ruimen niemand een vinger naar haar zou uitsteken. Het bracht haar ertoe om, gebruikmakend van López’ onbeperkte bevoegdheden, zich op een volgens haar tegenstanders schaamteloze manier te verrijken. Uitgestrekte landbouwgronden die in handen van de staat waren, kwamen met een enkele pennenstreek in haar bezit. Meerdere getuigen meldden dubieuze exporttransacties en geheimzinnige geldzendingen naar het buitenland. Het maakte van Elisa Lynch op papier een van de rijkste vrouwen van Zuid-Amerika.
Elisa Lynch werd een van de rijkste vrouwen van Zuid-Amerika
Moeilijker te bewijzen was de zwaarste beschuldiging aan haar adres. Had zij López gestimuleerd zich op te werpen als de ‘Napoleon van Zuid-Amerika’ en hem zo verleid een oorlog te beginnen die hij onmogelijk kon winnen? Paraguay had zich tot Francisco López president werd buiten de machtsstrijd tussen de regionale grootmachten Brazilië en Argentinië weten te houden. Al in de koloniale tijd betwistten Spanje en Portugal elkaar de controle over de Rio de la Plata, de riviermonding die de toegangspoort vormde tot het zuidelijk deel van Zuid-Amerika. Een uitvloeisel van deze machtsstrijd was de geboorte van Uruguay als bufferstaat tussen Argentinië en Brazilië. Van werkelijke onafhankelijkheid was in de eerste decennia geen sprake. Beide landen probeerden op alle mogelijke manieren de gang van zaken in de Uruguayaanse hoofdstad Montevideo naar hun hand te zetten.
Paraguay Oorlog
López vreesde dat men in Buenos Aires en Rio de Janeiro niet zou rusten voor ook Paraguay was onderworpen. Het verleidde hem tot het fatale besluit in dat geval liever zelf de aanval te openen. In 1864 werd eerst Brazilië en daarna Argentinië door hem de wacht aangezegd. Paraguay bezat op dat moment het grootste leger van Zuid-Amerika, maar López onderschatte de bereidheid van Argentinië en Brazilië, bijgestaan door Uruguay, hun onderlinge meningsverschillen opzij te zetten om samen eens en voor altijd af te rekenen met de eigenzinnige republiek. Desondanks verkeken de geallieerden zich op het fanatisme waarmee Paraguay zich zou verweren. Hierbij voegden zich de incompetentie van de geallieerde generaals, de meningsverschillen over de te volgen strategie en de onbekendheid met het moeilijk toegankelijke binnenland van Paraguay. Het gevolg was een zich jaren voortslepende strijd die steeds meer het karakter kreeg van een wraakoefening.
Elisa heeft López vermoedelijk niet af gepraat van het idee dat juist hij geroepen was het machtsevenwicht in Zuid-Amerika te bewaken. Tegelijk maakten de regionale spanningen een oorlog ook bijna onvermijdelijk. In het begin van de oorlog zag Elisa Lynch zichzelf in gedachten al op de troon van een machtig Zuid-Amerikaans rijk zitten, maar de strijd had voor haar niet dramatischer kunnen aflopen.
Op 1 maart 1870 – het Paraguyaanse leger was tot een paar honderd man geslonken – maakte een Braziliaanse kogel tijdens een laatste confrontatie een einde aan het leven van Francisco López. Op vrijwel hetzelfde moment sneuvelde onder de ogen van Elisa Lynch, die bijna de hele oorlog aan het front verbleef, haar oudste zoon op 15-jarige leeftijd.
Met de dood van López hadden de geallieerden hun doel bereikt. Elisa Lynch waren ze liever kwijt dan rijk. Ze werd vrijwel meteen op de boot naar Europa gezet. Nog jaren zou ze – vergeefs – proberen om bij het geld te komen dat zij en López via niet altijd even betrouwbare tussenpersonen naar Europa hadden weggesluisd. Niet bereid zich bij de feiten neer te leggen, keerde Elisa vijf jaar na de oorlog zelfs terug naar Paraguay om ter plekke haar in beslag genomen bezittingen op te eisen. Nog geen 24 uur na aankomst in Asunción moest ze na serieuze doodsbedreigingen het land weer verlaten.
Elisa keerde terug om haar bezittingen op te eisen
De laatste jaren van haar leven sleet Elisa Lynch in haar geliefde Parijs. Daar zonk zij, moegestreden, langzaam weg in vergetelheid. Na haar overlijden in 1886 werd ze door haar enige in Europa wonende zoon begraven op Père Lachaise. In 1961 werd ze als ‘nationale heldin’ herbegraven in de Paraguayaanse hoofdstad Asunción. Zo deed ze dienst als uithangbord van het fascistoïde regime van generaal Alfredo Stroessner, die graag verwees naar de tijd dat zijn land nog een dominante rol in Zuid-Amerika speelde.
Willem de Bruin is journalist.
Afb.1: Na één nacht samen in Parijs verzoekt Francisco López Elisa Lynch al om met hem mee te gaan naar Paraguay.
Afb.2: De jonge generaal Francisco López houdt er een opvallend luxueuze levensstijl op na.
Afb.3: Carlos López roept de burgers in 1845 op zich aan te sluiten bij het leger.
Meer weten
The Lives of Eliza Lynch, Scandal and Courage (2009) van Michael Lillis en Ronald Fanning is een Elisa welgezinde biografie.
Guerra do Paraguai: memórias & imagens (2003) door Ricardo Salles. Fotoboek met informatie over de Paraguay Oorlog in het Portugees, Spaans en Engels.
Evita: The Real Life of Eva Perón (1996) door Nicolas Fraser en Marysa Navarro is een van de betere biografieën over Péron.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
