Twintig jaar geleden werd de president Anwar al Sadat door een Egyptische officier vermoord. Sadat kreeg de Nobelprijs voor de Vrede, maar was in Egypte niet populair. Ook de Egyptische intellectueel Nasr Hamed Aboe Zaid was boos over het vredesverdrag met Israël: `Sadat vernederde ons.’
Caïro, 6 oktober 1981. Tijdens een militaire overwinningsparade ter ere van de achtste verjaardag van de Oktober- of Jom Kippoeroorlog met Israël opent een jonge officier van het Egyptische leger het vuur op president Anwar al Sadat. Sadat overleeft de aanslag niet. Bij zijn begrafenis schitteren de Arabische leiders door afwezigheid. In de straten van Caïro blijft het akelig stil.
Een maand eerder is de linkse idealist Nasr Hamed Aboe Zaid (1943), docent Arabisch aan de Universiteit van Caïro, met honderden anderen om politieke redenen door Sadat uit zijn functie ontheven. Internationale bekendheid krijgt Aboe Zaid nadat in 1993 een fundamentalistische advocaat de ontbinding van zijn huwelijk heeft geëist. De advocaat betoogt dat het proefschrift van de islamitische academicus ketterse denkbeelden bevat – en een moslim mag niet getrouwd zijn met een ketter. In 1995 stelt een Egyptische rechtbank de klager in het gelijk. Hierop vluchten Aboe Zaid en zijn echtgenote naar Nederland. Sinds 1996 is hij als hoogleraar islamologie verbonden aan de Universiteit van Leiden, waar hij momenteel de Cleveringa-leerstoel 2001-2002 bekleedt.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wat deed u op de dag dat president Sadat werd neergeschoten?
`Aan het begin van de middag keek ik met een vriend naar de overwinningsparade op de televisie. Opeens draaide het beeld ondersteboven en daarna werd de verbinding verbroken. We begrepen er niets van. We zouden een Amerikaanse vriend van het vliegveld halen, maar toen we aankwamen bleek dat gesloten. Weer thuis zochten we op de radio naar nieuws. Op de Voice of America hoorden we van de aanslag. Maar er kwam geen bevestiging van een Egyptische zender, en op de televisie waren alleen koranverzen te zien. De officiële bekendmaking van de Egyptische regering kwam pas ’s avonds.’
Wat gebeurde er in Caïro?
`Het werd heel stil in de stad. De mensen bleven binnen en luisterden naar de radio. Er heerste een gevoel van opluchting vermengd met angst – geen woede. De sfeer was erg gespannen. Niemand wist wat er zou gebeuren. De president was vermoord! Het was de eerste keer dat zoiets in Egypte gebeurde. Tijdens de officiële rouw van veertig dagen bleven veel overheidsinstellingen gesloten. Maar ook restaurants, cafés en bioscopen gingen dicht. De mensen waren bang dat ze ervan verdacht zouden worden de dood van de president te vieren als ze hun restaurants openden. Op de Egyptische radio en televisie werden alleen koranverzen gereciteerd, maar op de radiozenders van andere Arabische landen hoorden we dat daar werd feestgevierd.’
Hoe voelde u zich na de aanslag?
`Ik was opgewonden maar ook opgelucht dat deze man er niet meer was. Een collega aan de universiteit stelde voor om mevrouw Sadat te condoleren. Zij had in de tweede helft van de jaren zeventig Arabisch bij ons gestudeerd en was als docent nog steeds verbonden aan de universiteit. Maar ik wilde niet. Mijn gevoelens waren niet gepast.’
Waarom was Sadat zo impopulair?
`Nadat Sadat in 1970 president Nasser was opgevolgd, leek het alsof Egypte uit twee verschillende landen bestond: een rijk en een arm Egypte. Door het beleid van economische liberalisering gingen de prijzen omhoog, maar de lonen bleven gelijk. In 1977 waren er nog broodrellen geweest, nadat de broodprijs door verlaging van de overheidssubsidie in één klap was verdubbeld. Na heftige rellen en tientallen doden in de hoofdstad had de regering-Sadat deze maatregel snel weer ingetrokken. Tegelijkertijd was er een kleine groep die zich verrijkte; een klasse van nouveaux riches kwam op en er ontstond enorme corruptie. De extravagante huwelijken van Sadats twee dochters, als een sprookje uit Duizend-en-een Nacht, verhoogden het gevoel van onvrede onder de bevolking.
Daarnaast was de Egyptische bevolking op geen enkele manier voorbereid op Sadats onverwachte bezoek aan Jeruzalem in 1977. Dat bezoek leidde tot de Camp David-akkoorden van 1978, waarin Egypte de Sinaïwoestijn terugkreeg, en de vredesakkoorden met Israël in 1979.’
Sadats bezoek aan Jeruzalem in 1977 en het vredesakkoord met Israël maakten hem tot een paria in de Arabische Wereld. Maar ook de Egyptische bevolking wilde geen vrede met Israël. Waarom niet?
`Omdat het geen echte vrede was. De meeste intellectuelen vonden dat het hele Midden-Oosten bij een vredesovereenkomst moest worden betrokken, dus ook Syrië en Jordanië. En dat er een permanente regeling voor de Palestijnen moest komen. Bovendien hoopten de meeste Egyptenaren dat de vrede hun persoonlijke omstandigheden zou verbeteren. Ze hoopten op meer voorspoed, maar voor de meesten verslechterde de economische situatie alleen maar. En natuurlijk bleef Israël de vijand. Dat veranderde niet.’
Hoe dacht u zelf over de vredesakkoorden met Israël?
`Weet u wat ik persoonlijk vond? Sadat was pissing on me – zo voelde dat. Kijk, de Israëlische premier Begin hield een toespraak waarin hij zijn verontschuldigingen aan het Israëlische volk aanbood. Hij zei: “We hebben deze vrede nodig.” Ik heb dat op televisie gezien met Arabische ondertitels. Maar Sadat wilde dat wij dansten in de straten. Hij vond het niet eens nodig het parlement te vertellen dat hij de Camp David-akkoorden ging ondertekenen. Daarmee vernederde hij ons.
Intellectuelen in Egypte vonden het natuurlijk idioot om te zeggen dat we de joden de zee in moesten drijven. Maar het is heel gevaarlijk dat een staat als Israël gefundeerd is op religie. In Egypte willen moslimfundamentalisten zo’n staat, en Israël geeft hun daar een argument voor. Het staatsburgerschap zou niets te maken moeten hebben met religie.’
De door Sadat geleide inval in de toen door Israël bezette Sinaï-woestijn, op 6 oktober 1973, wordt in Egypte beschouwd als een grote militaire overwinning. De inval was het begin van de Jom Kippoer- of Oktoberoorlog, die uiteindelijk leidde tot volledige teruggave van de Sinaï. Had Sadat zich daar dan niet populair mee gemaakt?
`Nadat het Egyptische leger met een verrassingsaanval de Israëlische Bar Lev-verdedigingslinie had doorbroken, en tot diep in de Sinaï-woestijn had weten door te dringen, was Sadat een held. Maar daarna had hij haast om tot een staakt-het-vuren te komen. Mijn eerste reactie daarop was woede. Wij zouden de kans moeten krijgen om door te vechten!
Toen Sadat opriep tot een staakt-het-vuren, leverden we onze trots in. Langzamerhand werd duidelijk dat de gevechten van 1973 niet bedoeld waren als een bevrijdingsoorlog, maar om een betere uitgangspositie te verkrijgen, zodat onderhandelingen met Israël konden worden aangeknoopt. Voor een vrede waardoor wij de olierijke Sinaï zouden terugkrijgen. Toen Sadat uiteindelijk het vredesverdrag met Israël tekende, kreeg hij van niemand in Egypte steun.’
Hoe ging Sadat om met kritiek op zijn beleid?
`Een maand voor de moordaanslag liet hij via de zogenoemde September-decreten meer dan 1500 politieke opponenten arresteren. Alle politieke, religieuze en intellectuele kopstukken die ooit enige kritiek op hem hadden gehad werden gevangengezet. Zelfs de Koptische paus Sjenoeda III werd gearresteerd! Het was voor het eerst in de geschiedenis dat de paus werd gearresteerd. Hij werd door Sadat uit zijn functies ontheven en naar een klooster in de woestijn verbannen. Iedereen was verbijsterd. Maar er werden ook mensen opgepakt die niets met politiek te maken hadden. Zoals de tandarts die de kies van de Israëlische ambassadeur had behandeld, zelfs al had hij de ambassadeur flink extra laten betalen.’
Over de motieven van de moordenaar is veel gespeculeerd. Hij was tweede luitenant in het Egyptisch leger, en het brein achter de aanslag was een kolonel van de Egyptische inlichtingendienst. Wilde het leger de president uit de weg ruimen?
`Het is waar dat Sadat na het vredesakkoord met Israël niet meer de volledige steun van het leger genoot, maar ik denk niet dat het leger bij een complot betrokken was. Het was nalatigheid waardoor de moordenaar tijdens een militaire parade zo dicht bij de president kon komen. Geloof me, ik ken Egypte. Het kwam eenvoudigweg doordat iemand van de beveiliging niet goed had gecontroleerd.
De moordenaar was een crimineel en geen strijder van een politieke of revolutionaire beweging. Want waarom richtte hij zijn wapen niet ook op vice-president Moebarak, die vlak naast Sadat stond? Maar ik verschil hierover van mening met andere intellectuelen, die hem als held beschouwen. En op straat en in de koffiehuizen deden natuurlijk ook allerlei geruchten de ronde. Zo zou Amerika achter de aanslag hebben gezeten. Nadat Sadat voor hen van nut was geweest, was het tijd voor een nieuwe man.’
De moordenaar was tevens lid van de extremistische organisatie Jihaad. Hoe kwam het dat religieus fundamentalisme juist in de jaren zeventig opkwam?
`Er was veel oppositie tegen Sadat van linkse studenten. Als tegenwicht recruteerde de geheime dienst daarom moslimfundamentalisten binnen de universiteiten. Veel geld ging van de regering rechtstreeks naar deze groeperingen. Sadat creëerde zo een klein monster en dat groeide op.’
Wat voor persoon was Sadat?
`Sadat wilde een filmster zijn. Hij droeg altijd een staf, net als de oude farao’s. En dan de manier waarop hij de filmster Elizabeth Taylor in Ismailiya ontving! Hij noemde haar “Uwe Majesteit”. Zelfs Taylor was verrast. Sadat had de film Cleopatra in zijn hoofd, waarin zij de hoofdrol speelde!
Daarnaast was Sadat ongetwijfeld zeer jaloers op zijn populaire voorganger Nasser. En hij had een minderwaardigheidscomplex vanwege zijn eenvoudige komaf en zijn donkere huidskleur. Dat kunnen redenen zijn waarom hij een vredesverdrag met Israël ondertekende. Hij wilde iets belangrijks doen. En wat hij deed, wás ook belangrijk. Samen met de Israëlische premier Begin kreeg hij er zelfs de Nobelprijs voor de Vrede voor.’
