Wetenschapper Karl Haushofer ontwikkelde het concept Lebensraum en wordt daarom vaak beschouwd als de geestelijk vader van Hitlers gedachtegoed. Dat is niet terecht, meent Perry Pierik, die onlangs promoveerde op Karl Haushofer en het nationaal-socialisme. Haushofer was geen antisemiet en werd nooit lid van de nazi-partij.
In de gevangenis Landsberg am Lech, waar Adolf Hitler belandde na de mislukte putsch van 1923, schreef hij zijn politiek testament: Mein Kampf. Bezoek kreeg hij in die dagen van de wetenschapper Karl Haushofer, de man die de termen Lebensraum en Heims ins Reich bij het grote Duitse publiek bekendmaakte, nog voordat Hitler ze in zijn gedachtegoed opnam. Haushofer, die net als Hitler aangeslagen was door het desastreuze verloop van de Eerste Wereldoorlog, meende dat het tijd was voor een sterke man om Duitsland de Lebensraum te verschaffen waar het recht op had.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Haushofer wordt vaak beschouwd als de geestelijk vader van Hitlers denkbeelden en de ghostwriter van Mein Kampf. ‘Hij zou Hitler als een soort Raspoetin zijn ideeën hebben ingefluisterd,’ zegt historicus en uitgever Perry Pierik, die zijn proefschrift wijdde aan de omstreden denker. Om een beeld te krijgen van de echte invloed van Haushofer op Hitler en zijn partij vergeleek Pierik diens leer met de belangrijkste ideeën van de NSDAP en onderzocht hij Haushofers betrokkenheid bij de partij.
Haushofer was de belangrijkste exponent van een in die jaren populaire wetenschappelijke stroming: de geopolitiek. Volgens deze leer bepalen geografische patronen de politieke geschiedenis. Geopolitiek heeft daarbij een sterk darwinistische inslag: elke staat moet een strijd aangaan met anderen om het eigen bestaansrecht te verzekeren. Een inzicht dat de Duitse politiek in het interbellum ontbeerde, oordeelde Haushofer.
‘Hij zag dat de politiek gefaald had en meende Duitsland te moeten heropvoeden,’ vertelt Pierik. ‘Duitsland had een sterke man nodig, die het land zou omsmeden tot één groot rijk. Bovendien filosofeerde hij over een leermeester achter die sterke man.’ Een rol die Haushofer wellicht voor zichzelf zag weggelegd – ook dit gegeven heeft het speculeren over Haushofers mysterieuze invloed op Hitler gevoed.
Haushofer raakte gedurende de oorlog echter steeds meer in ongenade. Zijn vriendschap met nazi van het eerste uur Rudolf Hess speelde hierbij een belangrijke rol. Hess vloog, aangemoedigd door Haushofer, in 1941 naar Engeland, om de Britten een vredesvoorstel te doen. Hitler verklaarde hem voor gek. Bovendien was Haushofers zoon Albrecht betrokken bij het verzet. Hij werd omgebracht door de Gestapo.
Uit een door hemzelf geschreven gedicht dat in zijn jaszak werd gevonden, zou men kunnen opmaken dat vader Haushofer inderdaad een grote rol binnen het nazi-regime speelde. In Albrechts optiek had zijn vader de nazi’s de weg gewezen en was hij daarom medeverantwoordelijk voor de desastreuze gevolgen van het nazi-regime.
Pierik maakt in zijn proefschrift echter korte metten met het beeld van Haushofer als de leermeester die Hitler zijn plannen influisterde. ‘De nazi’s hebben zijn terminologie overgenomen, maar wel altijd in sterk geperverteerde en gemilitariseerde vorm. Ze hebben de geopolitieke ideeën van Haushofer, waarin de staat centraal stond, ingevuld door juist de mens centraal te plaatsen.’
Dit is het punt waarop Hitler en Haushofer volgens Pierik wezenlijk van elkaar verschillen. Waar Haushofer meende dat staten onderling om Lebensraum zouden strijden, zou deze strijd volgens Hitler gaan tussen ariërs en Joden. Dit antisemitisme, dat de kern van zijn gedachtegoed vormde, heeft Haushofer nooit onderschreven. Een belangrijke reden was zijn half-joodse vrouw.
‘Haushofer vond de NSDAP bovendien eigenlijk een ordinair clubje,’ zegt Pierik. ‘Hij werd geen lid van de partij, ondanks herhaalde pogingen van Hess hem over te halen.’ Zeker, hij was een ultranationalist die zich sporadisch van antisemitische terminologie bediende, maar nog vaker ergerde hij zich aan het plompe racisme van sommige nazi-voormannen.
Daarnaast keurde Haushofer de grove machtspolitiek van Hitler af. De onnatuurlijke grenzen van Duitsland die beide mannen meenden te zien, probeerde Hitler op te lossen door Rusland binnen te vallen. Haushofer pleitte juist voor pacten met andere mogendheden.
Perry Pierik, Karl Haushofer en het nationaal-socialisme. 304 p. Aspekt, euro 26,95