‘De strijd in Oekraïne is een direct gevolg van de Tweede Wereldoorlog’

De periode na de Tweede Wereldoorlog wordt vaak gezien als een tijd van wederopbouw: de nazi’s waren verslagen en Europa krabbelde op. Maar zo gemakkelijk ging dat niet, stelt de Engelse historicus Keith Lowe. Hij onderzocht de eerste jaren na de oorlog en ontdekte dat de wederopbouw niet altijd even gemakkelijk ging. Hij beschreef vele gruwelijkheden in het boek Het woeste continent (Savage Continent).

U noemt Europa  een ‘savage continent.’ In het Nederlands is deze term lastig te vertalen, in het Engels heeft het een koloniale bijklank, aangezien de Afrikanen als wilden (savages) werden gezien, die opgevoed dienden te worden door de blanken. Heeft u de term bewust gekozen?
‘Ja. De Europeanen hebben Afrika lang als het “savage” continent gezien, maar deze periode bewijst dat wij er ook wat van konden. We zijn in Europa erg goed in het vergeten van onze eigen wandaden. Veel mensen denken dat het in mei 1945 klaar was, maar zo werkt het niet. De oorlog eindigt niet met een handtekening.’

U behandelt in uw boek een groot deel van Europa en niet alleen het Westen. Waarom heeft u dat gedaan?
‘Ik was vooral geschokt over de grote hoeveelheid wandaden. Als je je erin verdiept zie je dat er op grote schaal walgelijke dingen zijn gebeurd. In eerste instantie wilde ik over Duitsland schrijven, maar ik kwam erachter dat er in Oost-Europa nog veel meer chaos was. Ik wilde het grote publiek betrekken en informeren over de periode waarin er nog geen sprake van herstel was. In academische kringen is er veel over bekend, maar het grote publiek weet vaak vooral wat hen verteld is. Er zitten gaten in ons collectieve geheugen. Niemand was alleen goed of slecht in of na de oorlog. Iedereen heeft zijn eigen ideeën en mythes over wat er gebeurde en die zijn niet altijd gebaseerd op waarheid. Door te doen alsof de overwinnaar de held is, voelt de bevolking zich beter over de oorlog. Het is belangrijk dat die gaten worden opgevuld.’

Heeft u reacties gekregen uit de landen waar u over geschreven heeft?
‘Ja, zowel positief als negatief. Niet iedereen vindt het leuk als je ingaat tegen het geconstrueerde oorlogsverhaal, waarin er meer helden en slachtoffers zijn dan daders. Sommige Polen vinden het bijvoorbeeld vervelend dat ik de gruweldaden van Polen tegen Joden na de oorlog heb benoemd. Ze wilden wel toegeven dat sommige Joden geleden hebben in de oorlog, maar de Poolse bevolking was toch het grootste slachtoffer. Aan de andere kant kreeg ik uit Joodse hoek kritiek toen ik het Duitse leed benoemde. Eigenlijk is dat wel goed. Als ik niemand boos zou maken, zou ik toch iets niet goed doen als historicus.’

Wraak is een belangrijk thema in uw boek. U beschrijft ook het leed van de Duitsers. Hoe ziet u de Duitse aanpak, waarin er lange tijd weinig is gesproken over het leed?
‘Het is lastig om de rol van slachtoffer te benoemen, terwijl je weet dat je vooral dader bent. Laten we wel zijn, zonder Duitsland was het allemaal niet gebeurd. Maar je moet de wandaden tegen Duitsers wel benoemen. Veel Duitse soldaten bleven na de capitulatie vechten, om maar niet in handen van de Sovjets te vallen. Uiteindelijk keerde meer dan een derde van de drie miljoen Duitse soldaten die in handen kwam van de Sovjets niet terug. Ook werden veel Duitse vrouwen verkracht, toen de Russische troepen binnentrokken. Het is te gemakkelijk om te zeggen dat ze hun verdiende loon hebben gekregen.’

De Tweede Wereldoorlog heeft een enorm effect gehad op Europa. Hoe zit het nu, zijn de wonden grotendeels geheeld?
‘Niet overal. De strijd in Oekraïne is een direct gevolg van het conflict. De Duitsers hebben veel volkeren vermoord en verplaatst, maar ook na de oorlog zijn volkeren ergens anders neergezet. Daarbij hebben de nazi’s een extreme vorm van racisme geïntroduceerd en die verdwijnt niet zomaar. Natuurlijk was er daarvoor ook angst en minachting voor andere rassen, maar het racisme van de nazi’s heeft zijn sporen achtergelaten. In de jaren zeventig en tachtig leek het alsof we allemaal lid waren van een gelukkige familie, maar inmiddels weten we dat dat genuanceerder ligt. De oorlog in Joegoslavië was een tragisch voorbeeld van de verdeeldheid in de Balkan. De Duitsers en Polen hebben er lang over gedaan om weer goed met elkaar om te gaan, maar op de Balkan heeft die verzoening niet plaatsgevonden. De generatie die de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt sterft uit, maar dat hoeft niet direct een verandering met zich mee te brengen. Zo is men in Servië en Kosovo het nog niet eens over een conflict uit de veertiende eeuw. Het is belangrijk dat we de oorlog blijven herdenken, maar dan wel zoals deze echt verlopen is. Op die manier breng je de juiste kennis over op de volgende generaties.’

_{Auteursfoto: Keith Lowe}