Home NS legt het treinverkeer plat. In 1903 trad de overheid hard op tegen spoorwegstakers

NS legt het treinverkeer plat. In 1903 trad de overheid hard op tegen spoorwegstakers

  • Gepubliceerd op: 3 juni 2022
  • Laatste update 10 jun 2025
  • Auteur:
    Mirjam Janssen
  • 3 minuten leestijd
NS legt het treinverkeer plat. In 1903 trad de overheid hard op tegen spoorwegstakers

Waarom nu?

Het treinverkeer in Nederland ligt plat door een grote staking bij NS. In 1903 kwamen spoorwegmedewerkers ook in opstand voor betere arbeidsrechten. Maar hun acties stuitten op felle tegenstand van de Nederlandse overheid.

In 1903 legden spoorwegstakers het hele land plat. Maar de stakers waren niet erg succesvol: het kabinet-Kuyper stelde zogeheten ‘worgwetten’ tegen hen in en duizenden verloren hun baan.  

‘De staking begon in januari in de haven van Amsterdam,’ vertelt George Harinck. Hij is kenner van Abraham Kuyper en hoogleraar in de geschiedenis van het protestantisme aan de VU en de Theologische Universiteit Kampen. ‘Het punt van onenigheid ging over de vraag of arbeiders lid mochten zijn van een vakbond. Sommige werkgevers vonden van niet. Daarop sloeg de staking over naar het spoorwegpersoneel. Dat was de hoofdader van de Nederlandse economie en dat lag heel gevoelig. Je zag hier de kreet op de beroemde prent van Albert Hahn in werking: “Gansch het raderwerk staat stil als uw machtige arm het wil.” Werkgevers gaven snel toe: arbeiders mochten zich organiseren en het loon over de stakingsdagen werd doorbetaald.’

De spotprent van Albert Hahn.

Maar de staking veroorzaakte ook een schok in de rest van de samenleving: velen vonden het verontrustend dat alles kon worden platgelegd en mensen zo hun zin konden krijgen. ‘Voor de bestuurlijke klasse rook het naar wetteloosheid. De pers labelde de spoorwegstakers als anarchisten.’

Premier Abraham Kuyper begreep dat er iets moest gebeuren, maar hij zat in een lastige positie, zegt Harinck. ‘Met de ARP had hij zich sterk gemaakt voor de gewone man. Hij wilde daarom alleen antistakingswetgeving als de arbeidsvoorwaarden zouden verbeteren. Maar hij zat in een conservatief kabinet en de liberalen in de Tweede Kamer eisten een harde aanpak.’

De arbeidsvoorwaarden werden niet verbeterd. Wel kwam er wetgeving die werknemers in overheidsdienst of publieke functies, zoals de spoorwegen, voortaan verbood te staken. Ook werden duizenden arbeiders die betrokken waren bij de spoorwegstaking ontslagen. ‘Eigenlijk was dat niet Kuypers inzet, maar hij werd de Kop van Jut. Gesproken werd van de “worgwetten” van Kuyper.’

De nasleep was groot. ‘De SDAP van Pieter Jelles Troelstra had aan de kant van de spoorwegstakers gestaan. De partij had gehoopt zo algemeen kiesrecht af te dwingen, maar dat was mislukt. Tegelijk had Troelstra ook begrip voor Kuyper; hij wilde hervormingen langs parlementaire weg afdwingen. Dat leidde tot een verwijdering met het meer anarchistische deel van de SDAP.’

Christenen en sociaal-democraten waren tot de staking op weg naar een gezamenlijke arbeidersbeweging. Door het conflict liep die samenwerking spaak. ‘Dat was het laatste moment waarop sociaal-democraten en christenen elkaar hadden kunnen vinden.’ In de jaren daarop ontstonden er gescheiden vakbonden.

Kuyper verloor de verkiezingen van 1905, zijn premierschap gold als mislukt. Hij kreeg geen volgende termijn. Het stakingsverbod voor ambtenaren en spoorwegpersoneel werd pas in 1979 opgeheven.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Fout in routekaart rampvlucht Bijlmermeer belandde in onderzoeksrapport
Fout in routekaart rampvlucht Bijlmermeer belandde in onderzoeksrapport
Artikel

Fout in routekaart rampvlucht Bijlmermeer belandde in onderzoeksrapport

In het eindrapport van de Raad voor de Luchtvaart uit 1994 over de oorzaken van de Bijlmerramp stond een fout: op een routekaart van de rampvlucht was het moment waarop het vliegtuig twee motoren verloor, verkeerd aangegeven. Een oud-onderzoeker van de Raad, Henk Pruis, ontdekte de fout onlangs. Hij denkt dat die voeding heeft gegeven...

Lees meer
Greenpeace groot dankzij aanslag op Rainbow Warrior
Greenpeace groot dankzij aanslag op Rainbow Warrior
Interview

Greenpeace groot dankzij aanslag op Rainbow Warrior

Veertig jaar geleden blies de Franse geheime dienst het Greenpeace-schip de Rainbow Warrior op. Er viel één dode. De Nederlander Martini Gotjé was aan boord toen de bommen ontploften. Voor Greenpeace brak een nieuwe periode aan. Op 10 juli 1985 blies de Franse geheime dienst het Greenpeace-schip de Rainbow Warrior op. Het schip lag in...

Lees meer
Scène uit The teacher who promised the sea
Scène uit The teacher who promised the sea
Recensie

‘The Teacher Who Promised the Sea’ toont dat het Franco-verleden nog springlevend is

Autoritaire en dictatoriale regimes haten kritisch onderwijs. Dat blijkt ook uit de speelfilm The Teacher Who Promised the Sea, waarin een Franco-militie in 1936 meedogenloos afrekent met een jonge idealistische onderwijzer. Het verhaal is gebaseerd op ware gebeurtenissen. De Catalaan Antoni Benaiges is 31 als hij in 1935 als onderwijzer gaat werken in een schooltje...

Lees meer
Leden-van-de-Nationale-Garde-ondervragen-een-man-tijdens-de-rassenrellen-in-Chicago-1919.-Copyright-Getty-Images-scaled.jpg
Leden-van-de-Nationale-Garde-ondervragen-een-man-tijdens-de-rassenrellen-in-Chicago-1919.-Copyright-Getty-Images-scaled.jpg
Artikel

Amerikaanse president zet politie en leger in tegen ongewenst verklaarde immigranten

Tijdens het presidentschap van Woodrow Wilson sloeg de Amerikaanse overheid met harde hand stakingen neer, deporteerde duizenden migranten en liet racistisch geweld tegen zwarten ongestraft. Daardoor kwam de democratie hevig onder druk kwam te staan, net als nu onder Donald Trump.

Lees meer