In elk nummer vraagt Alies Pegtel een historicus naar zijn of haar historische sensatie. Naar het moment waarop, zoals Johan Huizinga het formuleerde, heden en verleden lijken samen te vallen. Een gevoel dat vaak onverwacht wordt opgewekt door een document, voorwerp, geluid, geur, locatie of inzicht. Deze maand Marja Verbraak, die zich verdiepte in de Nederlandse schrijfster Elselina Versfelt. ‘Ze kreeg het aan de stok met grote mannen uit de Franse literatuur.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Kent u de historische sensatie, zoals door Johan Huizinga omschreven?
‘Het gevoel dat het verleden samenvalt met het heden ken ik niet. Wel dat het verleden heel dichtbij is. Een dergelijke historische sensatie beleefde ik in de Bibliothèque de l’Arsenal, een prachtig oud pand met een mooie leeszaal met houten lambrisering in het centrum van Parijs. Ik was daar vanwege mijn onderzoek naar Elselina Versfelt, een Brabantse domineesdochter, over wie ik een biografie heb geschreven. Ze liet in 1795 man en kinderen achter om een vrijgevochten leven in Parijs te leiden, en ze brak daar zelfs door als publiciste. Ik voelde me in l’Arsenal dicht bij haar.’
Marja Verbraak
(1958 ) is schrijver en historicus. Haar belangstelling gaat uit naar de periode tussen de Franse revolutie en de Eerste Wereldoorlog en speciaal naar Nederlanders die in deze periode door Frankrijk en Spanje reisden. Ze werkte enkele decennia in de journalistiek en voorlichting, onder andere als correspondent in Jeruzalem, als journalist bij Het Parool en als woordvoerder bij de Anne Frank Stichting en het Rode Kruis.
Elselina (1776-1845). Avontuur in het voetspoor van Napoleon (320 p. Boom, € 29,90) is haar debuut.
Was Elselina ook in deze Parijse bibliotheek?
‘Ik vermoed het wel. Maar ik was er om La Caricature Française in te zien, een satirisch weekblad waarvan zij de uitgever was. Het tijdschrift is uiterst zeldzaam. Het is mooi dat het daar wordt bewaard. In de tijd van Elselina was de Bibliothèque de l’Arsenal het middelpunt van de Romantische beweging waarvan zij min of meer deel uitmaakte.’
Hoorde ze er niet écht bij?
‘Ze hoorde er half bij, maar kreeg het aan de stok met de grote mannen die in deze literaire beweging de dienst uitmaakten. In 1831 verscheen er een karikatuur van haar in een ander spotblad waar ze vast niet blij mee was. Ze werd afgebeeld als een oude verlepte vrouw, die haar pijlen richt op een man die voor haar terugdeinst. Bij deze spotprent had Honoré de Balzac geschreven: “Zie de ruïnes van La Contemporaine.”’
Wat bedoelde hij?
‘De hoon van de literaire cercle kwam deels voort uit misogynie: de heren waren niet gewend aan vrouwen met zakelijk succes. Bij het grote publiek brak Elselina door met haar Mémoires d’une contemporaine, die verschenen in 1827 en 1828. Ze had affaires met twee beroemde generaals en trok mee met Napoleons troepen, haar minnaars achterna.
Lezers vonden haar persoonlijke verhaal verweven met de roemruchte Franse gebeurtenissen fascinerend. Ze was over de vijftig toen haar beroemde memoires verschenen. De directeur van de Bibliothèque de l’Arsenal was waarschijnlijk betrokken bij de totstandkoming ervan en heeft eraan meegeschreven. Elselina kreeg hulp bij het schrijven van dezelfde mannen die haar later belachelijk maakten. Ik vermoed dat dit deels lag aan haar politieke kleur: zij was na de val van Napoleon Bonapartiste gebleven, sommige heren waren koningsgezind. Mede daarom is ze naar Londen uitgeweken.’
Hoe bent u bij haar terechtgekomen?
‘Bij toeval. Op mijn 52ste ben ik geschiedenis gaan studeren, naast mijn werk. Toen ik klaar was, stuitte ik ergens in een voetnoot op haar naam. Mijn interesse was gewekt. Het bleek dat er wel over haar was geschreven, zowel in Franrijk als in Nederland, maar er was geen samenhangende biografie. In haar tijd stond ze al bekend om haar rijke fantasie, ze verzon van alles. Ze publiceerde onder het pseudoniem La Contemporaine of Ida-Saint Elme. Niemand wist dat ze eigenlijk Elselina heette en uit Nederland kwam. Ze had een rookgordijn opgetrokken rondom haar ware identiteit. Als biografe moest ik feit van fictie scheiden.’
Bent u daarin geslaagd?
‘Mijn belangrijkste uitgangspunt was: er moet minimaal één betrouwbare bron zijn, bij voorkeur uit de tijd dat ze leefde. Haar memoires heb ik gebruikt om haar persoonlijkheid en belevingswereld te schetsen, niet als feitelijke bron. Maar er was voldoende materiaal om haar opzienbarende leven te reconstrueren.’
Elselina was een vijftiger toen ze beroemd werd, u studeerde als vijftiger geschiedenis. Identificeert u zich met haar?
‘Nee, ik ben een andere vrouw. Maar in de Parijse bibliotheek schoot een plaatsvervangend gevoel van voldoening door me heen: op een plek waar de mannelijke literaire hotshots uit haar tijd zich tegen haar keerden, zat ik toch maar mooi haar artikelen te lezen om haar uit de vergetelheid te halen.’
