Naar de winkel om er een speelfilm te huren? Dankzij streamingsdiensten als Netflix is dat tegenwoordig onvoorstelbaar. Toch groeide een hele generatie op met de videotheek. Al verliep de start van deze branche nogal smoezelig.
Dit artikel krijgt u van ons cadeau
Wilt u ook toegang tot HN Actueel? Hiermee leest u dagelijks geschiedenisverhalen met een actuele aanleiding op onze website en ontvangt u exclusieve nieuwsbrieven. U kunt de eerste maand onbeperkt lezen voor € 1,99. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.
Het is vrijdagavond. Je staat in een winkel met kasten vol lege plastic doosjes. Je pakt wat doosjes uit een kast om de wervende teksten op de achterkant te lezen. Helemaal achterin de zaak kijk je wat schichtig om je heen. Dat is de pornohoek. Hier kun je ineens naast je buurman Henk komen te staan.
Na een poosje zoeken, leg je een stapeltje doosjes op de balie, de pornodoos onderop. Je laat een lidmaatschapspasje zien. Een medewerker verdwijnt in een achterkamertje om plastic cassettes te zoeken met daarin een filmrol. De cassettes, zo groot als een pocketboek, stopt hij in de doosjes. Je betaalt een tientje en vertrekt. In het weekeinde stop je de cassettes in een afspeelapparaat dat op je televisie is aangesloten. Maandag sta je weer in de winkel, ditmaal om de doosjes met de netjes naar het begin teruggespoelde cassettes terug te brengen. Niet te laat, want dan krijg je een boete.
Bevrijdend bakbeest
Vertel dit verhaal aan iemand jonger dan twintig en diegene kijkt je vol ongeloof aan. Toch werkte decennialang de videotheek op deze manier. Het was een uitgiftepunt van speelfilms die mensen gewoon thuis op de bank konden kijken wanneer het ze uitkwam. Een bevrijding van het strakke regime van de televisiezenders en van de massaliteit van de bioscoop.
Zeventig procent van de speelfilms was illegaal
Eind jaren zeventig, internet bestond nog niet, veroverde de videorecorder Nederland. Het was een bakbeest van een apparaat waarmee je je favoriete televisieprogramma’s live kon kopiëren op lege opnamebanden. Al snel volgenden de voorbespeelde banden: vol brave documentaires die je kon lenen in de bieb. Maar toen sloeg de seksindustrie toe.
Driekwart bestond uit seksfilms
Tot dan kon je alleen seksboekjes kopen om thuis aan je visuele gerief te komen, nu kwamen er speelfilms bij die je op een door jou gekozen plaats en moment kon bekijken. En nog een keer. En nog een keer. Je haalde de films misschien eerst in de seksshop waar je toch al kwam, maar in 1981 waren er in Nederland al 120 videotheken waar je allerlei soorten speelfilms kon huren. Films voor het hele gezin, maar dus ook seksfilms.
Of eigenlijk was het andersom: de vakpers becijferde dat driekwart van de banden in de ‘gewone’ videotheken in die tijd harde porno bevatte. Daar was ook wel erg makkelijk en goedkoop aan te komen: in de VS werden de rechten van die films doorgaans niet vastgelegd. Met als gevolg dat iedereen ze kon verhandelen. Zo belandden ze eenvoudig en goedkoop in de Nederlandse videotheken.
Kopiëren was een koud kunstje
Videotheken lagen dus al snel vol met porno en met vage B-films, waarvan de rechthebbenden zich moeilijk door autoriteiten als Buma/Stemra lieten opsporen. Ook de technische kwaliteit was vaak beneden peil. De films werden op grote schaal illegaal gekopieerd. Een koud kunstje: je koppelde een batterij videorecorders met lege opnamebanden aan een recorder die de moederband van de film draaide en hoppa, je had een stapel kopieën. Met knip- en plakwerk flanste je een hoesje in elkaar. Zo ging het eraan toe achter de coulissen van menige videotheek.
Als een winkelpand even leeg stond, plopte er zó een videotheek in
Zeventig procent van de speelfilms die in 1982 werd aangeboden was illegaal. Zo becijferde een advocaat die dat jaar namens 51 filmproducenten en distributeurs twee Amsterdamse videotheken voor de rechter sleepte wegens inbreuk op de auteursrechten. Met succes overigens: de videotheken moesten de rotte appels uit hun collectie halen. Maar het zou nog jarenlang een kat- en muisspel blijven tussen de videotheken en de autoriteiten.
Intimidaties door criminelen
De verhuur van speelfilms groeide uit tot een miljoenenbusiness. In 1983 waren er al 4000 videotheken. Als een winkelpand in een zijstraatje even leeg stond, dan plopte er zó een weinig appetijtelijk ogende videotheek in. Bijna allemaal hadden ze illegale banden. ‘Nette’ videotheken konden rekenen op intimidaties uit de hoek van de georganiseerde misdaad. Want dat was het inmiddels geworden: filmproducenten en andere rechthebbenden liepen serieuze bedragen mis door de videopiraterij.
Officieel was de regel dat een speelfilm pas ruim na de draaitijd in de bioscoop door de videotheek mocht worden verhuurd. Maar steeds vaker moesten legale videobanden, waarvan de rechten netjes door een distributeur waren gekocht, het afleggen tegen de illegale kopieën. Die werden razendsnel gemaakt van een legale band. Maar het gebeurde ook dat er illegale kopieën opdoken terwijl de film nog in de bioscoop draaide. Dan was een operateur of een exploitant van een bioscoop bereid gevonden om tegen betaling een filmband gedurende een nachtje ‘uit te lenen’ aan de kopieermaffia. In 1983 waren kopieën van de Ollie B. Bommelfilm Als je begrijpt wat ik bedoel al binnen een week na uitkomen van de film in de bioscoop in de videotheken te vinden.
Klanten haakten af
De wildgroei van videotheken hield niet aan. Tussen 1985 en 1988 liep de totale omzet van de branche terug van 300 naar 230 miljoen gulden. Het nieuwe was er een beetje vanaf. Het aantal groezelige videotheken vol illegale nering liep snel terug. De controles van Buma/Stemra en de invallen van de politie misten hun uitwerking niet. Maar ook klanten haakten af door de abominabele kwaliteit van de gekopieerde films en de matige service van de opportunisten die zich in de videowereld hadden begeven. Er kwam een brancheorganisatie die illegale leden weerde.
Vanaf halverwege jaren tachtig nam de Videoland-keten een grote vlucht met vestigingen op A-locaties en voornamelijk de betere films. Hier kon je rustig met je gezin én met oma naartoe, beweerden de eigenaren. Porno maakte nog maar zo’n 8 procent van het aanbod uit. In 1991 waren er in Nederland nog zo’n 800 videotheken over, waarvan 185 Videolands.
Uiteindelijk haalde de tijd de videotheek in. De videobanden werden eerst vervangen door dvd’s. Maar sinds internet en streamingsdiensten als Netflix en Videoland (inderdaad, de voormalige videothekenketen) hoeft niemand meer op vrijdag de deur uit om met rode konen in het aanschijn van buurtgenoten een pornofilm uit te zoeken. Bijna alle videotheken hebben het loodje gelegd. De videotheek past in het rijtje postkantoor, kruidenierswinkel en telefooncel: het was reuze handig dat ze er waren, maar we hoeven ze niet per se meer terug.
