De Belgische koning Filip bezoekt deze week Congo voor het eerst. Alle ogen zullen op zijn speech gericht zijn. Twee jaar geleden sprak Filip in een brief zijn ‘diepste spijt’ uit voor de wandaden in ex-kolonie Congo, waar ook zijn familie bij betrokken was.
Een bezoek aan het Congolese parlementsgebouw, aan het Nationaal Museum, aan een school, een universiteit en een ziekenhuis: op het oog ziet het volgepakte rooster van het staatsbezoek dat de Belgische koning Filip deze week aan Congo brengt er weinig opmerkelijk uit. Maar de verwachtingen voor het bezoek, dat van dinsdag tot maandag duurt, zijn hooggespannen.
Twee jaar geleden uitte de koning ter ere van de zestigste verjaardag van de onafhankelijkheid van Congo zijn ‘diepste spijt’ in een brief aan de Congolese president Félix Tshisekedi. Spijt voor de ‘geweld- en gruweldaden ten tijde van Congo-Vrijstaat’, toen zijn voorvader Leopold II het gebied als zijn persoonlijk bezit beschouwde. Voor het ‘leed’ en de ‘vernederingen’ die daarop volgden tijdens de Belgische koloniale periode. Filip legde zelfs een link tussen koloniaal verleden en hedendaags racisme door te verwijzen naar de ‘wonden uit het verleden’ die ‘tegenwoordig weer pijnlijk voelbaar worden door daden van discriminatie’. De grote vraag: maakt de koning zijn bezoek net zo historisch als de brief die hij stuurde?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Parlementair onderzoek
Historisch is het bezoek in zekere zin nu al. Het is de eerste keer dat deze koning Congo bezoekt. Naast de koning en zijn vrouw Mathilde treden ook de Belgische premier Alexander De Croo, de minister van Ontwikkelingssamenwerking en de staatssecretaris voor Wetenschapsbeleid aan. Bovenal komt het bezoek nu België op een keerpunt staat in de omgang met zijn koloniaal verleden.
Congo stond vanaf 1885 onder persoonlijk gezag van de Belgische koning Leopold II, oom van Filips overgrootvader. Door verminking, executies, verhongering en ziekte kwamen in die periode honderdduizenden tot zelfs miljoenen (de schattingen lopen ver uiteen) mensen om het leven. Ook na 1908, toen Congo een ‘gewone’ kolonie werd, werd de bevolking onderworpen aan dwangarbeid, onderdrukking en discriminatie. Nadat het land in 1960 onafhankelijk werd, hield de Belgische bemoeienis niet op. België speelde onder andere een rol bij de moord in 1961 op de eerste democratisch verkozen premier van Congo, Patrice Lumumba.
Activisten pleiten al jaren voor de erkenning van dat gewelddadige verleden. Dat lag altijd des te gevoeliger omdat de koninklijke familie daar zo direct bij betrokken was. Maar met name sinds grootschalige Black Lives Matter-protesten in 2020, waarbij ook standbeelden van Leopold II beklad werden, is de discussie in een stroomversnelling gekomen. In dezelfde maand dat de koning volledig onverwacht zijn spijt betuigde – de maand ervoor had het paleis nog gezegd te wachten op ‘historische consensus’ – kondigde het kabinet een parlementair onderzoek aan naar het koloniaal verleden, dat momenteel nog loopt. Daarin worden ook mogelijke officiële excuses en de optie op herstelbetalingen onderzocht. Vorig jaar werd ook nog bekend dat Congo al zijn door België geroofde kunst terugkrijgt.
Drie keer uitgesteld
Het bezoek van de koning, dat eigenlijk bij de verjaardag van de onafhankelijkheid had moeten plaatsvinden, werd drie keer uitgesteld. Twee keer door corona en één keer door de oorlog in Oekraïne. Bij het laatste bezoek van een koning aan Congo, dat van Albert in 2010, lagen de verhoudingen tussen de beide landen onder het vriespunt. De koning sprak toen niet in het openbaar. Zijn voorganger, oud-koning Boudewijn, noemde Leopold II bij de onafhankelijkheid van Congo in Kinshasa nog een ‘genie’ en ‘brenger van de beschaving’. Dit keer liggen de kaarten dus anders: sinds het aantreden van Tshisekedi is de verzuurde relatie tussen de landen aanzienlijk verbeterd, en Filip is de eerste Belgische koning die zich wél over de wandaden in Congo heeft uitgesproken.
Bekend is al dat bij het bezoek aan het Nationaal Museum woensdagochtend een masker zal worden teruggegeven dat tijdens de koloniale periode werd meegenomen. In de middag volgt het moment waar alle ogen op gericht zullen zijn: een speech van de koning en van de Congolese premier. Verwacht wordt dat Filip op zijn minst zal verwijzen naar het koloniale tijdperk en naar zijn brief. Mogelijk, zo suggereren Belgische media, zal hij zelfs een stap verder gaan en naast persoonlijke spijt ook excuses uitspreken. Al zou dat mogelijk nog een stap te ver zijn: in tegenstelling tot spijt, bieden excuses de juridische mogelijkheid aan Congo om aanspraak te maken op schadevergoedingen.
Anouk van Kampen is journalist en kenner van België